Η κρήνη στην γωνία Μελενίκου και Απ. Παύλου

Εφόσον πιάσαμε την Απ. Παύλου, ευκαιρία να δείξουμε όσο πιο ολοκληρωμένα γίνεται την κρήνη που μετακινήθηκε αρκετά, πριν κλειδώσει τελικά στην βορειοδυτική γωνία της με την Μελενίκου. Από την Μάρα Νικοπούλου

1. H πιο γνωστή της ίσως φωτογραφία είναι αυτή του Αριστοτέλη Ζάχου [Η Θεσσαλονίκη μέσα από τον φακό του Αριστοτέλη Ζάχου 1912-1917, Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής-Μουσείο Μπενάκη, σελ. 109]. Μια λεζάντα που τη συνοδεύει κατά καιρούς (κρήνη κοντά στους Αγ. Αποστόλους) είναι προφανώς η αιτία που την «ψάχναμε» προς τη δυτική μεριά του κέντρου. Η φωτό πάντως μάς δίνει κάποια στοιχεία: βρίσκεται στη βόρειοανατολική γωνία ανηφορικού δρόμου, ενώ απέναντί της εμφανίζονται ίχνη από βυζαντινότροπο τοίχο. Επίσης, αν και κάποτε η κύρια όψη της πρέπει να ήταν στην νότια πλευρά, την εποχή των φωτογραφιών λειτουργεί μόνον η ανατολική, κάτι που γίνεται φανερό όχι μόνον από την παρουσία των ανθρώπων από εκείνη την πλευρά αλλά κυρίως από τα νερά στο καλντερίμι (σε αυτήν και τις άλλες αποτυπώσεις της βρύσης).

2. Άλλη μία φωτογραφία του Αριστοτέλη Ζάχου [όπως παραπάνω, σελ. 117] δίνει την εικόνα των γειτονικών σπιτιών προς τα δυτικά. Αυτός ο δρόμος, όπως σιγά-σιγά ξετυλίγεται και σε άλλες φωτογραφίες, θα βοηθήσει τελικά στον εντοπισμό της κρήνης, αφού πρώτα τοποθετείται από τον κ. Νικόπουλο στις ΠΦΘ στην Παπαρρηγοπούλου με την καταργημένη Θηβών, και μετά-με τα περισσότερα στοιχεία που δίνονται στην φωτό ν. 5- στην Αμύντα/Αριστάρχου με Μουφτή (πάντα με τα ονόματα και τις χαράξεις που είχαν οι δρόμοι εκείνη την εποχή).

3. Επιχρωματισμένη καρτ-ποστάλ με μεγαλύτερο κομμάτι του νότιου δρόμου προς τα δυτικά –εδώ φαίνεται και η στροφή που κάνει.

4. Ακόμα μεγαλύτερο κομμάτι του νότιου δρόμου προς τα δυτικά, με τον φωτογράφο του Γαλλικού Φωτογραφικού Τομέα να αποτυπώνει και την σχάρα που είδαμε στην διασταύρωση στην φωτ. 1, αλλά και τον βυζαντινότροπο τοίχο. Η στροφούλα που κάνει ο δρόμος φαίνεται καλύτερα.

5. Εδώ, ο Zοζέφ Πιγκασού [J. Pigassou, ν. 220] αφήνει πίσω του και εκτός πλάνου την βρύση, βάζει όμως στον κάδρο έναν μιναρέ. Ο μιναρές αυτός στην αρχή θα θεωρηθεί ότι είναι του Γιουσούφ στην Λέοντος Σοφού, και με βάση αυτόν ο κ. Νικόπουλος θα τοποθετήσει την κρήνη στην γωνία της οδού Μουφτή με Αμύντα (1/7/2014, ΠΦΘ).

6. Και σ’ αυτήν τη φωτό, εκτός από τον πολύ ενδιαφέροντα σκύλο και τον κομψό λευκοντυμένο κύριο, βλέπουμε λίγα μέτρα ακόμα από τον δρόμο και φυσικά πάλι τον μιναρέ. Σχεδόν δυο χρόνια από την τοποθέτηση της κρήνης στην οδό Μουφτή, ο κ. Αρτόπουλος αμφισβητεί με επιχειρήματα την θέση, και η συζήτηση για τον δρόμο της κρήνης ξανανοίγει (28/3/2016, ΠΦΘ). Πάλι ο κ. Νικόπουλος προτείνει ως νέα θέση την γωνία Απ. Παύλου με Μελενίκου με τον μιναρέ να ανήκει στο Ικί Λουλέ (στη γωνία των σημερινών Ολύμπου με Υπ. Φ. Δραγούμη), και αυτή τη φορά παραθέτει και στοιχείο επιβεβαίωσης: ένα διάγραμμα του 1942 που δίνει λεπτομέρειες από την ακολουθία των σπιτιών παρότι η βρύση δεν υπήρχε πια.

Το παραθέτω εδώ –σημειωμένο πια, για καλύτερη κατανόηση, με χρώματα και αριθμούς που αντιστοιχούν σ’ αυτά της επόμενης σύγκρισης φωτογραφιών.

Κυρίως οι εσοχές-προεξοχές είναι αυτές που συμπίπτουν και δίνουν μια «μοναδικότητα» που επιτρέπει την ταύτιση.

Ο κ. Αρτόπουλος στο βιβλίο του [Οι κρήνες αφηγούνται, σελ. 178-180] δεν υιοθετεί πλήρως την προτεινόμενη θέση της κρήνης, επιλέγοντας να την χαρακτηρίσει ως «Κρήνη που πιθανά βρισκόταν στην οδό Κων. Μελενίκου». Παραθέτει όμως ένα απόσπασμα χάρτη από την Τοπογραφία του Ταφραλί, που εμφανίζει βυζαντινά ερείπια εκεί κοντά, που ενισχύει στην ουσία την τοποθέτηση. Παρ’ όλ’ αυτά καταλήγει ότι «το ερώτημα για τη θέση της κρήνης παραμένει».

Αλλά ένα διάγραμμα -του 1935- που συνοδεύει την πράξη τακτοποίησης 592α μάλλον δεν αφήνει πια καμιά αμφιβολία.

Ένα κάπως μπερδεμένο θέμα προκύπτει με την ονομασία της Κ. Μελενίκου στο σημείο –και αντιστοίχως με την ονομασία της κρήνης. Ο Β. Δημητριάδης στον χάρτη του δίνει στο «καμπύλο» τμήμα της Κ. Μελενίκου δυο ονόματα. Ανατολικά της Απ. Παύλου την γράφει ως Κρήνης «Πόρτα Καπί». Η κρήνη δεν σημειώνεται. Δυτικά της Απ. Παύλου, η Μελενίκου αναφέρεται ως Κρήνης «Ικί Λουλέ». Αυτό από μόνο του θα αποτελούσε ένα μικρό πρόβλημα στο να βαφτιστεί η κρήνη των φωτογραφιών ως Κρήνη Πόρτα Καπί, μιας και όπως φαίνεται ξεκάθαρα από τις φωτογραφίες βρίσκεται στο δυτικό πεζοδρόμιο της Απ. Παύλου (σημειωμένη εδώ με πράσινο). Στον ίδιο χάρτη, το όριο των συνοικιών με τα αντίστοιχα ονόματα (Ικί Λουλέ και Πόρτα Καπί –σημειωμένα εδώ με κίτρινο) τοποθετείται λίγο πιο δυτικά της Απ. Παύλου, δηλαδή στο σημείο που ο δρόμος σημειώνεται ξεκάθαρα ως «Κρήνης Ικί Λουλέ». Στις αναλυτικότερες περιγραφές των συνοικιών, όμως, [Τοπογραφία της Θεσ/νίκης, σ. 126-129] δίνει λίγο διαφορετικά στοιχεία: «Το τμήμα της Αποστόλου Παύλου κάτω από την Αγίου Δημητρίου αποτελούσε το δυτικό όριο της συνοικίας» αναφέρει για την συνοικία Πόρτα Καπί, για την οποία επίσης λέει ότι είχε δύο βρύσες. Στο κεφάλαιο για την ύδρευση της πόλης, το εξειδικεύει και λέει ότι πέρα από αυτή της Ροτόντας, «... στη συνοικία Πορτα Καπί υπήρχε το 1825-1828 μία δημόσια βρύση και το 1906 δυο. Η μια πρέπει να βρισκόταν στο πάνω μέρος μέρος της οδού Κωνσταντίνου Μελενίκου, που ονομαζόταν από τη βρύση αυτή “Porta Kapi Cesmesi’» (σελ 435) Στο κεφάλαιο για την συνοικία Κόζα Κασίμ Πασά/Ικί Λουλέ αναφέρει την οδό Ικί Λουλέ Τσεσμεζί ως τμήμα της παλιάς Αριστοτέλους (Ολύμπου) –που ταιριάζει με το γεγονός ότι η Αριστοτέλους παλιά έφτανε ως την Απ. Παύλου (και η Ολύμπου τώρα φτάνει μέχρι την Μανωλακη Κυριακου που διανοίχτηκε αργότερα). Γράφει όμως και ότι «στην ίδια συνοικία τέλος ανήκε η αρχή του κυκλικού δρόμου Πόρτα Καπί Τσεσμεζί που συνεχιζόταν στην διπλανή τουρκική συνοικία Πόρτα Καπί» [σημ. Στο βιβλίο υπάρχει εμφανές τυπογραφικό λάθος γιατί στην επεξηγηματική παρένθεση αντί για Κων/νου Μελενίκου που την έχει αναφέρει αλλού, γράφει Κων/νου Παλαιολόγου]. Πάντως δεν είναι καθόλου ξεκάθαρο από ποιο σημείο η Μελενίκου άρχιζε να ονομάζεται «Κρήνης Πόρτα Καπί» και πώς τελικά λεγόταν στο ύψος που ήταν η κρήνη στη ΒΔ γωνία με Απ. Παύλου.