Saloni.ca Archive

Το 1908, σε ένα πολύ ενδιαφέρον αφιέρωμα με τον γενικό τίτλο «Εκπαιδευτικά Ιδρύματα», η Journal de Salonique δίνει στοιχεία για τα σχολεία που υπήρχαν τότε στην Θεσσαλονίκη. Λαμβάνοντας μάλιστα υπόψη το «πλαίσιο» στο οποίο δημοσιεύεται, το ενδιαφέρον που παρουσιάζει υπερβαίνει την καταγραφή αριθμών. Παραθέτω την σειρά των δημοσιευμάτων, μαζί με κάποιες σημειώσεις που ίσως βοηθήσουν στην καλύτερη κατανόηση και ερμηνεία (των στοιχείων αλλά και των στόχων της εφημερίδας).

Σήμερα θα δούμε τα άρθρα για τα μουσουλμανικά και τα εβραϊκά σχολεία. Από την Μάρα Νικοπούλου

Το είχαν υποσχεθεί από καιρό, λέει ο Σαμ Λεβύ στο πρώτο άρθρο της σειράς, αλλά άργησαν γιατί έπρεπε να τα μαζέψουν. Δεν συνάντησαν άρνηση, ίσα-ίσα παντού τούς αντιμετώπισαν με συμπάθεια. Ευχαριστεί τον Διευθυντή Δημόσιας Εκπαίδευσης, τους υπαλλήλους των προξενείων που βοήθησαν και όλους τους διευθυντές και τις διευθύντριες των σχολείων και ξεκινάει με τα στοιχεία για τα μουσουλμανικά σχολεία.

«Στη Θεσσαλονίκη υπάρχουν συνολικά 32 τουρκικά σχολεία. Ανάμεσά τους: η Νομική σχολή [Σημ: τότε στεγαζόταν στο Διοικητήριο], ένα αυτοκρατορικό λύκειο [σημ: το Ινταντιέ], σχολή τεχνών και επαγγελμάτων [σημ:του Ισλαχανέ], ένα πρότυπο αγρόκτημα, ένα διδασκαλείο πρωτοβάθμιας [;], μια εμπορική σχολή, ένα πρωτοβάθμιο στρατιωτικό σχολείο, μία μονάδα σηροτροφίας-μεταξουργίας και 24 άλλα ιδρύματα βασικής πρωτοβάθμιας και μέσης εκπαίδευσης. Εκτός από την τουρκική γλώσσα που αποτελεί τη βάση του προγράμματός τους, στα περισσότερα από αυτά τα σχολεία, όπου η εκπαίδευση είναι επιμελής και σύμφωνα με τα κυβερνητικά προγράμματα, διδάσκονται ακόμα γαλλικά, γερμανικά, οικονομικά κ.λπ.

Ο αριθμός των παιδιών που παρακολουθούν είναι 4062 αγόρια και 1323 κορίτσια, σύνολο 5385 παιδιά από 5 έως 21 ετών. Ένας στρατός από 239 εκπαιδευτικούς, εκ των οποίων 59 δασκάλες, διδάσκουν αυτό το πλήθος των μαθητών που παρακολουθεί το σχολείο από 4 έως 8 χρόνια. Σε σχέση με τον πληθυσμό της Θεσσαλονίκης που, σύμφωνα με την απογραφή του 1903, ανέρχεται περίπου στις 100.000 ψυχές, οι μουσουλμάνοι μαθητές αντιπροσωπεύουν το 5,38% του συνόλου.

Σε σχέση με τους μουσουλμάνους κατοίκους της Θεσσαλονίκης που είναι, σύμφωνα με την ίδια απογραφή, 24.673, από τους οποίους 13.071 γυναίκες, και υποθέτοντας ότι 385 από τους 5385 μαθητές είναι εβραίοι και χριστιανοί, το 20,265% των μουσουλμάνων κατοίκων της Θεσσαλονίκης πηγαίνουν στο σχολείο. Ορίστε τα νούμερα που μιλάνε ξεκάθαρα. Η εκπαίδευση σε όλους τους κύκλους αναπτύσσεται διαρκώς χάρη στις προσπάθειες της οθωμανικής αυτοκρατορικής κυβέρνησης. Η μέρα που οι αγράμματοι μουσουλμάνοι θα μετριούνται στα δάχτυλα δεν αργεί πολύ. Κι αυτή θα είναι μια πολύ ωραία μέρα», καταλήγει ο Σαμ Λεβύ.

Kάποιες επισημάνσεις: Δεν αναφέρει ξεχωριστά τα ιδιωτικά σχολεία –και ξέρουμε ότι εκείνα τα χρόνια οι δυο εκπαιδευτικοί οργανισμοί των Ντονμέδων, το Γιαντικιάρ Τερακί και το Φεϊζιέ, είχαν από δύο τουλάχιστον σχολεία έκαστος. Πιθανότατα τα περιλαμβάνει στον γενικό αριθμό των 24 σχολείων πρωτοβάθμιας και μέσης εκπαίδευσης –και εκεί (μαζί με το Αυτοκρατορικό Λύκειο) πρέπει να υποθέσουμε ότι πηγαίνουν τα εβραιόπουλα και τα χριστιανόπουλα που «αφαιρεί» από το σύνολο, προκειμένου να καταλήξει στο ποσοστό των μουσουλμανόπαιδων. Το σημαντικό θέμα, όμως, είναι πώς «βρίσκει» αυτό τον αριθμό κατοίκων, το 100.000. Αναφέρεται σε απογραφή του 1903, αλλά αυτή δεν έχει δημοσιευτεί στην JdS. Οι απογραφές των ετών εκείνων συχνά αφορούν ευρύτερες διοικητικές περιφέρειες –σαντζάκια και καζάδες. Άλλες αναφορές για την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα δίνουν 135.000 κατοίκους Θεσσαλονίκης [Πηγή: Φ. Μπωζούρ, Ι. Χασιώτης, E.Reclus, Ubini, Σχοινάς]. Ωστόσο, δεν ξέρω αν ο αριθμός αυτός αναφέρεται στην πόλη με την σχετικά στενή έννοια του όρου (αυτό που σήμερα περιλαμβάνει τους δήμους Θεσ/νίκης, Καλαμαριάς, Συκεών και περιοχές της Σταυρούπολης και των Αμπελοκήπων, που είναι οι περιοχές που «ερευνά» το αφιέρωμα της JdS) ή εκτείνεται και σε γύρω χωριά. Μπορεί το 100.000 να βγαίνει από κάποια «εσωτερική» πληροφόρηση που έχουν οι Λεβύ, ως δημοσιογράφοι, αλλά και λόγω της θέσης του Νταούτ (διευθυντής στο γραφείο διαβατηρίων εδώ και ήδη 25 χρόνια την εποχή που δημοσιεύεται το αφιέρωμα). Ίσως απλώς στρογγυλοποιεί τον αριθμό για ευκολία –πράγμα που δείχνει κάπως παράλογο αν σκεφτούμε ότι μετά φτάνει και σε υπολογισμό τριπλού δεκαδικού.

Όπως και να έχει, η JdS τρέφει ιδιαίτερη αγάπη στη στατιστική και μάλλον έτσι εξηγείται ο «διπλός» υπολογισμός των ποσοστών –επί του συνολικού πληθυσμού της πόλης και επί της συγκεκριμένης πληθυσμιακής ομάδας. Μ’ αυτόν τον τρόπο πάντως, διευκολύνονται οι συγκρίσεις και, καθόλου απίθανο, στο μυαλό τους να είχαν και την πίεση προς την Ισραηλιτική Κοινότητα που εμφανίζει λιγότερο ζηλευτά στοιχεία, όπως θα δούμε παρακάτω Τέλος, είναι ενδεικτικό ότι ενώ είμαστε στις παραμονές των Κινήματος των Νεότουρκων (τους οποίους η JdS υποστηρίζει, όπως έχει ήδη δείξει), παραδέχεται τις προσπάθειες της οθωμανικής αυτοκρατορικής κυβέρνησης στον τομέα της εκπαίδευσης. Ιδωμένη εκ των υστέρων, η κατάληξη του άρθρου του για την «μέρα που δεν αργεί πολύ», μπορεί να ήταν ένα «κλείσιμο ματιού» στο κίνημα που θα ακολουθούσε τρεις βδομάδες μετά. Για την «εικονογράφηση», που φυσικά δεν είναι της εφημερίδας, γνωστές φωτογραφίες από παλιότερες αναρτήσεις. Πάνω: η στρατιωτική σχολή στην Κασσάνδρου και το αυτοκρατορικό λύκειο (Ιδαδιέ). Κάτω: το σχολείο στο Ισλαχανέ –μετέπειτα Γ’ Γυμνάσιο και κάτω δεξιά, ο μεντρεσές κοντά στο τζαμί Εσκί Σεράι (Πρ. Ηλία) σε φωτογραφία από τη συλλογή Albarel.

ΜΕΡΟΣ Β’ «Τα ισραηλιτικά σχολεία της Θεσσαλονίκης χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: τα κοινοτικά, τα σχολεία της Αλιάνς και τα ιδιωτικά. Όσον αφορά τα κοινοτικά, λίγα πράγματα υπάρχουν: μία μεγάλη θρησκευτική μονάδα με 1235 μαθητές, δυο μικρότερες αρρένων με 360 μαθητές, ένα κοινοτικό σχολείο θηλέων με 254 μαθήτριες. Συνολικά 4 σχολεία με 1849 παιδιά, από τα οποία 254 κορίτσια, και 62 διδάσκοντες. Στο πρώτο από αυτά [σημ: το μεγάλο, όπου μάλλον εννοεί το σχολείο στην Ταλμούδ Τορά] η διδασκαλία είναι στοιχειώδης. Εκτός από τη θρησκευτική κατήχηση, το κομμάτι των εγκόσμιων παραμελείται πολύ. Αυτή την εποχή συζητιέται η πρόσληψη ενός δυτικού παιδαγωγού για να διευθύνει την τεράστια αυτή μονάδα και να την φέρει στο επίπεδο που να αξίζει να λέγεται εκπαιδευτικό ίδρυμα. H Aλιάνς εδώ επιχορηγεί 7 σχολεία: 2 αρρένων (774 μαθητές), 3 θηλέων (666 μαθήτριες), μία επαγγελματική σχολή θηλέων (317 μαθήτριες) και ένα άσυλο μεικτό (με 393 παιδιά). Συνολικά, 2132 παιδιά και 55 διδάσκοντες και διδάσκουσες. Το πρόγραμμα διδασκαλίας των σχολείων της Αλιάνς βασίζεται στην γαλλική γλώσσα. Με επιμέλεια διδάσκονται επίσης τα τουρκικά. Μπορούμε να πούμε ότι τα σχολεία της Αλιάνς διαμορφώνουν αρκετά ολοκληρωμένα τους μαθητές που τα παρακολουθούν. Υπάρχουν επίσης 37 ιδιωτικά σχολεία, δύο εκ των οποίων ημι-οικοτροφεία, με περίπου 3250 παιδιά και 135 διδάσκοντες. Τα προγράμματά τους είναι μέτρια και η διδασκαλία περισσότερο εμπειρική. Άρα στις τρεις κατηγορίες: σύνολο 48 σχολεία με 252 διδάσκοντες/ουσες και 7231 παιδιά , από τα οποία 2687 κορίτσια. Δεν είναι όμως μόνο αυτά. Στα γαλλικά σχολεία της Θεσσαλονίκης, υπάρχουν περίπου 750 εβραίοι μαθητές, 450 στα ιταλικά σχολεία, 100 στα τουρκικά και ελληνικά σχολεία. Σύνολο 1300 μαθητές. Έτσι, οι εβραίοι μαθητές στη Θεσσαλονίκη ανέρχονται σε 8530.

Σε σχέση με τον συνολικό πληθυσμό που ανέρχεται στις 100.000 κατοίκους βάσει της απογραφής του 1903, οι εβραίοι μαθητές αντιπροσωπεύουν το 8,53%. Διάφορα δελτία που εκδίδονται εκτός Θεσσαλονίκης υπολογίζουν ότι οι Εβραίοι της πόλης μας φτάνουν τις 75.000 ψυχές. Σίγουρα αυτό είναι υπερβολικό. Οι Ισραηλίτες της Θεσσαλονίκης, οθωμανοί και ξένοι πολίτες, δεν ξεπερνούν τις 55.000. Με αυτή τη βάση, στο σχολείο πηγαίνει το 15,5% του εβραϊκού πληθυσμού».

Κάποιες παρατηρήσεις: Στην πρώτη κατηγορία, δεν πρέπει να υπάρχουν γυναίκες εκπαιδευτικοί, ή δεν αναφέρθηκαν στα απογραφικά στοιχεία που του έδωσαν. Ο Σαμ Λεβύ αναφέρει σαφώς και τα δύο φύλα, όπου έχει αντίστοιχα στοιχεία. Δεν υπάρχουν ούτε καν στα σχολεία θηλέων; Ή το ιερατείο δεν τα υπολογίζει –όπως είχαμε δει ότι δεν απογράφονται οι γεννήσεις των κοριτσιών.

Η JdS έχει και παλιότερα αφήσει αιχμές για τα κοινοτικά σχολεία. Σε ένα ιδιαίτερα καυστικό δημοσίευμα του 1906, δια της εις άτοπον τα χαρακτηρίζει «μη σοβαρά». Aναφέρει μεταξύ άλλων «Υπάρχουν 12.000-14.000 παιδιά [Εβραιόπουλα] σε ηλικία σχολείου, κι όμως με εξαίρεση τα σχολεία της Αλιάνς και μερικά άλλα σπάνια ιδρύματα που όλα μαζί συγκεντρώνουν ένα σύνολο περίπου 3500 μαθητών, δεν υπάρχει γι’ αυτά κανένα σοβαρό σχολείο», γράφει, και παρακάτω ξεσπαθώνει εναντίον του ραββίνου που κρατάει τα «κακόμοιρα παιδιά για 10-12 ώρες σε ανήλιαγα δωμάτια» χωρίς καν να ασχολείται συνεχώς (διότι έχει να κάνει τις δουλειές του, επισκέψεις κατ’ οίκον για περιτομές, να κυνηγήσει τους γονείς για τα δίδακτρα κ.α.). Οι Λεβύ (πατήρ και υιοί) έχουν αρκετά κακή σχέση με τους ραββίνους και τον φανατισμό. Αυτή φαίνεται και στα απομνημονεύματα του Σααδή Λεβύ, και προφανώς την «κληρονόμησαν» και οι γιοι του / εκδότες της JdS. Η σχέση τους γενικά με την ηγεσία της ισραηλιτικής κοινότητας έχει κι αυτή τα σκαμπανεβάσματά της –και κατά καιρούς φαίνεται ότι ασκούσαν πιέσεις για να πάρει πιο σύγχρονη και προοδευτική μορφή. Ο Νταούτ Λεβύ πάντως θα αποκτήσει θέσεις στο συμβούλιο: μετά τη φωτιά του ’17 τον βρίσκουμε «διευθυντή» να προσπαθεί να απογράψει μέσω και των σχολείων τον εβραϊκό πληθυσμό της πόλης. Για πολλά χρόνια είναι ο ταμίας της Κοινότητας, και λίγο πριν το τέλος της ζωής του θα συντάξει μια πλήρη αναφορά/καταγραφή της. Αυτά για άλλοτε...

Όπως και να έχει, η εκτίμηση του Σαμ Λεβύ (δηλαδή ότι «διάφοροι μιλάνε για 75.000 Εβραίους στη Θεσ/νίκη, ενώ οι ισραηλίτες της πόλης -μαζί με τους ξένους πολίτες- δεν πρέπει να ξεπερνάνε τις 55.000») πρέπει να έχει κάποια βάση. Φυσικά, κι έτσι να ήταν, πάλι στην Θεσσαλονίκη υπερτερεί κατά πολύ το εβραϊκό στοιχείο –και γι’ αυτό είναι μάλλον «απογοητευτικό» το ποσοστό του στις εκπαιδευτικές δομές.

Στην αριστερή φωτογραφία ομάδα εκπαιδευτικών του ιδιωτικού σχολείου των Αδελφών Alcheih (από την ανάρτηση του Δαυίδ Μπράβου εδώ: https://archive.saloni.ca/73). Στη μέση, στη γνωστή αεροφωτογραφία μετά τη φωτιά, σημειώνεται η Αλλιάνς (αρρένων) και βόρεια το συγκρότημα Ταλμούδ-Τορά, όπου και το μεγάλο κοινοτικό σχολείο. Δεξιά, η αυλή της Αλλιάνς Θηλέων, το 1916 [από τα γαλλικά αρχεία και ταύτιση του Στ. Ασλανίδη]. Να σημειώσουμε ότι κατά πάσα πιθανότητα, το 1908 που γραφόταν το άρθρο, τα κτίρια των σχολείων της Αλλιάνς δεν ήταν αυτά που βλέπουμε εδώ.