Η φωτογραφία βρέθηκε στο κολέγιο Mount Holyoke, Massachusetts στο ψηφιοποιημένο αρχείο της Mary Matthews. Η λήψη έγινε μέσα από το νεκροταφείο των Διαμαρτυρομένων στη σημερινή οδό Ελένης Ζωγράφου. Στο πλάνο διακρίνονται δύο τάφοι, η δυτική μάντρα των νεκροταφείων και τα τείχη με τις πολεμίστρες που δεν επιβίωσαν. Στην αριστερή μαρμάρινη πλάκα διακρίνουμε το όνομα Martha H. Miller σύζυγος του Edward B. Haskell. Σύμφωνα με πληροφορίες από το διαδίκτυο (https://www.findagrave.com/memorial/69779774/martha-huntington-haskell?fbclid=IwAR1mgjCdUj_ai9ZdUZQCno3Mcvqw4WDfQXr3MI6sPQhxs3hYc2F7KrmObCo) η Martha απεβίωσε στη νεαρή ηλικία των 35 δίνοντας ζωή στο τέταρτο παιδί της, την Martha. https://compass.fivecolleges.edu/object/mtholyoke:38800
Από τον Στάθη Ασλανίδη και την Μάρα Νικοπούλου
Facebook:
https://www.facebook.com/thessalonikilostcity/posts/1157315964758035
Ο τάφος δεξιά ανήκει στον Αιδεσιμότατο Πίτερ Κρόσμπι της Σκοτσέζικης Ιεραποστολής στην Θεσσαλονίκη, όπου λειτουργούσε για πολλές δεκαετίες την Σχολή Κρόσμπι.
Ο τάφος αυτός του Πίτερ Κρόσμπι υπάρχει ακόμα. Η φωτογραφία -παρά την σέπια εμφάνισή της- είναι τραβηγμένη τον Φεβρουάριο του 2020.
Είναι χαρακτηριστικό πως από τις πολεμίστρες στο τείχος υπάρχει πια μόνον μία (συγκρίνετέ την με την προηγούμενη).
Είναι πολύ πιθανό, η αρχική φωτογραφία να είναι αυτή που είχαν στείλει οι φίλοι του Αιδεσιμότατου Κρόσμπι στην χήρα του.
Η Journal de Salonique μας ενημερώνει σε σχέση με τον τάφο σε δυο διαφορετικά δημοσιεύματα: «ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ: Η κυρία Κρόσμπι ευχαριστεί όλους τους καλούς της φίλους για την συμπάθεια που της έδειξαν μετά τον θάνατο του αγαπημένου της συζύγου. Συγκεκριμένα ευχαριστεί όλους όσους συνέβαλαν στην ανέγερση του μνημείου για τον εκλιπόντα. Λυπάται πολύ που βλέπει αδύνατον να αναβάλει το ταξίδι της μέχρι να το δει εντελώς ολοκληρωμένο. Λυπάται επίσης που δεν μπόρεσε, για λόγους υγείας, να κάνει επισκέψεις για να αποχαιρετίσει όλους τους καλούς της φίλους από τους οποίους έχει αναλλοίωτες αναμνήσεις. Προσεύχεται στον καλό Θεό να τους ευλογεί και να τους έχει καλά για πολλά χρόνια» γράφει στις 8 Ιουνίου 1905.
Λίγους μήνες μετά, στις 26 Οκτωβρίου, επανέρχεται: «Ξέρουμε ότι μετά τον θάνατο του Εφημέριου Κρόσμπι, οι φίλοι του αποφάσισαν να φτιάξουν επιτάφια στήλη στην μνήμη του.
Η κυρία Κρόσμπι έχοντας λάβει τη φωτογραφία του εξαίσιου αυτού μνημείου που αναγέρθηκε στην μνήμη του συζύγου της, αισθάνεται υποχρεωμένη να ευχαριστήσει εκ νέου όλους τους φίλους που συνέβαλαν στο έργο. Αυτή η ένδειξη αγάπης και σεβασμού προς τον ακριβό εκλιπόντα έχει συγκινήσει βαθιά την κυρία Κρόσμπι. Μόνη της στεναχώρια το γεγονός ότι δεν μπορεί να θαυμάσει από κοντά το μνημείο που της είναι τόσο σημαντικό. Η κυρία Κρόσμπι προσεύχεται ο Θεός να ευλογεί όλους όσους την σκέφτονται».
Ας πάμε όμως λίγο πιο πίσω, για να δούμε πώς κάλυψε η JdS, στις 24 Νοεμβρίου 1904, τον θάνατο του Κρόσμπι.
«Οι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης θλίβονται με τον χθεσινό χαμό του Αιδεσιμότατου Πίτερ Κρόσμπι της Σκοτσέζικης Αποστολής, που ήταν από τις πλέον σεβαστές προσωπικότητες και συμπαθέστατος […] Σπάνια κάποιος καταφέρνει να χαίρει τόσης εκτίμησης όσο ο εκλιπών. Ήταν φίλος όλων, ανεξαρτήτως θρησκείας και δόγματος. Όλοι όσοι υπέφεραν -Εβραίοι, Χριστιανοί ή Μουσουλμάνοι- έβρισκαν σ’ αυτόν στήριγμα και παρηγοριά. Έμεινε στην Σκοτσέζικη Αποστολή της Θεσσαλονίκης 50 χρόνια. Δεν έκανε πολλούς προσηλυτισμούς, αλλά όλη η Θεσσαλονίκη τον τιμούσε σαν άγιο γιατί ήταν η προσωποποίηση της καλοσύνης και της δικαιοσύνης […]» ξεκινάει το αφιέρωμα ο ίδιος ο Σαμ Λεβύ που σημειώνει επίσης ότι «οι στήλες της εφημερίδας είναι πολύ μικρός χώρος για να χωρέσει όλες τις καλές πράξεις που είχε κάνει στη ζωή του ο Αιδεσιμότατος». Δίνει τα συλλυπητήριά του στην οικογένεια, το διδακτικό προσωπικό και τις μαθήτριες -πρώην και νυν- της Σχολής Κρόσμπι -σ’ όλους όσους έκλαψαν τον θάνατό του σαν να έχασαν αγαπημένο γονιό, και παραδίδει την σκυτάλη στο ρεπορτάζ για την κηδεία και τον επικήδειο που εκφώνησε ο Αιδεσιμότατος Έντουαρντ Χάσκελ της Αμερικανικής Αποστολής.
Σύμπτωση: στον τάφο που βλέπουμε αριστερά στην αρχική φωτογραφία (και δεν υπάρχει πια) διαβάζουμε «Μάρθα Χ. Μίλερ, σύζυγος Αιδεσιμότατου Έντουαρντ Χάσκελ»
Από τον επικήδειο του Χάσκελ μαθαίνουμε λίγα περισσότερα βιογραφικά για τον Πίτερ Κρόσμπι. Γεννήθηκε στις 25/2/1828, πήγε στο σχολείο του χωριού του ως τα 15, και μετά άρχισε τις σπουδές του. Όντας φτωχός, δούλευε σε βιβλιοθήκες προκειμένου να καταφέρει να φτάσει ως το Παν/μιο του Εδιμβούργου, απ’ όπου αποφοίτησε πρώτος μεταξύ όλων το 1857. Τον Μάιο του ίδιου χρόνου στάλθηκε στην Θεσσαλονίκη, ως ιεραπόστολος της Εκκλησίας της Σκωτίας. Δεν θα λείψει μόνον στους Θεσσαλονικείς, λέει ο Χάσκελ. Μόλις μαθευτεί το νέο του θανάτου του θα λυπηθούν και μακριά. «Πόσοι περαστικοί ταξιδιώτες δεν βρήκαν ένα πιάτο στο τραπέζι του, πόσοι αξιωματούχοι, πόσοι ναυτικοί δεν βρήκαν ενθάρρυνση και παρηγοριά… Τα καθήκοντά του τον ανάγκαζαν -πιο συχνά απ’ ό,τι θα ήθελε- να συνοδεύει ξένους στο νεκροταφείο και να μεταφέρει τα θλιβερά νέα σε απελπισμένες μανάδες και συγγενείς που ζούσαν σε μέρη μακρινά», συμπληρώνει ο Χάσκελ και συνεχίζει θυμίζοντας ότι όταν έφτασε εδώ ο Κρόσμπι σχεδόν δεν υπήρχε προτεσταντικό νεκροταφείο. «Με τις προσπάθειές του, παρείχε στην κοινότητα τον τόπο ανάπαυσης που της αξίζει». Σ’ αυτό το νεκροταφείο, λοιπόν, οδηγήθηκε ο Κρόσμπι. Τον συνόδευαν μαθητές και απόφοιτοι της Σχολής του, κρατώντας στεφάνια, και μαθητές της Γερμανικής Σχολής. Φυσικά, οι δασκάλες απ’ το σχολείο του, ο προτεστάντης πάστορας, τα μέλη της Αμερικανικής Ιεραποστολής και πλήθος παρευρισκόμενων. Της πομπής προηγούνταν στρατιώτες, αστυφύλακες και οι καβάσηδες των Προξενείων.
Από την περιγραφή της διαδρομής (από τον Φραγκομαχαλά, κατεβαίνουν την οδό Μισίρ Τσαρσί [Αιγύπτου] πιάνουν την παράλληλο της παραλιακής [Βουλγαροκτόνου, όπου έχει παραταθεί σύσσωμο το σχολείο Μπεναρντούτ), φτάνουν στον Λευκό Πύργο και ανεβαίνουν την Χαμιδιέ) κρατάμε την αρχή, μιας και επιβεβαιώνει ένα στοιχείο που ανέφερε παραπάνω ο Λεβύ: Το σπίτι του βρισκόταν στην Φράγκων, απέναντι από τον Άγιο Βικέντιο. Με δεδομένο ότι οι εφημέριοι συνήθως έμεναν δίπλα στην εκκλησία, στηρίζεται έτσι και κάτι που συναντάμε στον χάρτη του 1889, από τον μηχανικό του Δήμου Αχ. Καμπανάκη, που τοποθετεί προτεσταντική εκκλησία στο νότιο πεζοδρόμιο της Φράγκων μεταξύ των σημερινών Λ. Σοφού κ. Β. Ουγκώ, ανατολικά από την Στοά Λομπάρντο.
Για την πολυετή -και σημαντικότατη- ιστορία της Σχολής Κρόσμπι, σε άλλη ανάρτηση.