Ο ατομικός αντιδραστήρας και ο πρώτος καθηγητής της Ατομικής και Πυρηνικής Φυσικής στο ΑΠΘ
Νίκανδρος Καστανίδης
Facebook: https://www.facebook.com/thessalonikilostcity/posts/pfbid02AwRkVpYzFdgaxnbYBvpDinZNFuCLQj6AENDFiZnoxkwfsshrRKygX7rK1YsFMgMql
Ο Πυρηνικός Αντιδραστήρας (κατασκευής Nuclear Chicago, Η.Π.Α.) χαμηλής ισχύος του Εργαστηρίου Ατομικής και Πυρηνικής Φυσικής του ΑΠΘ. Παραχωρήθηκε στο ΑΠΘ, το 1971, από την Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας.
Το Εργαστηρίου Ατομικής και πυρηνικής Φυσικής του ΑΠΘ ιδρύθηκε, νομοθετικά, το 1969. Ο πρώτος καθηγητής Ατομικής και Πυρηνικής Φυσικής του ΑΠΘ ήταν ο Στέφανος Χαραλάμπους που ανέλαβε καθήκοντα το Σεπτέμβριο του 1970 και οργάνωσε το αντίστοιχο εργαστήριο.
[Η φωτογραφία είναι από το βιβλίο “Τα πενήντα χρόνια του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1926-1976)” του Βασ. Κυριαζόπουλου, Θεσσαλονίκη, 1976, σελ. 125]
Σχόλιο Χάρη Βάρβογλη: Ο Χαραλάμπους άρχισε να διδάσκει τη χρονιά που ήμουν τεταρτοετής φοιτητής. Εγώ και μερικοί άλλοι κρατούσαμε σημειώσεις, τις οποίες στο τέλος της άνοιξης (ετήσια μαθήματα!) κυκλοφόρησε ο Χαραλάμπους πολυγραφημένες. Ήμουν και στην ομάδα που εγκατέστησε αυτόν τον υποκρίσιμο αντιδραστήρα. Υποκρίσιμος σημαίνει ότι χρειάζεται πηγή νετρονίων για να λειτουργήσει. Σύμφωνα με τις οδηγίες η πηγή (μεγέθους δίευρου) ήταν δεμένη με νήμα που περνούσε από τροχαλία, για να εμβαπτιστεί στον αντιδραστήρα. Εμείς ήμασταν καλυμμένοι πίσω από θωράκιση, για να αποφύγουμε την ακτινοβολία των νετρονίων. Κάποια στιγμή λύθηκε ο κόμπος και έπεσε η πηγή στο πάτωμα. Τότε ο Χαραλάμπους φωνάζοντας “μην κουνηθεί κανείς”, βγήκε από την θωράκιση και έδεσε με τα χέρια του ξανά τον κόμπο. Ευτυχώς δεν είχε πάθει τίποτα.
Το Εργαστήριο Ατομικής και Πυρηνικής Φυσικής του ΑΠΘ, το 1975, από τη συλλογή φωτογραφιών του Βασ. Κυριαζόπουλου.
Η Ατομική και Πυρηνική Φυσική προωθήθηκε θεωρητικά στην Ελλάδα, τη δεκαετία του 1930, με τα βιβλία : α) “Εισαγωγή εις την Φυσικήν του Ατόμου” (1933) του Κωνστ. Δ. Παλαιολόγου και β) “Επιτομή της Νεωτέρας Φυσικής”(1936) του Νικ. Π. Θεοδώρου. Τη δεκαετία του 1940 μια νέα ώθηση δόθηκε με τα βιβλία: α) “ Μαθήματα Ατομικής και Πυρηνικής Φυσικής ”(1946) του διακεκριμένου επιστήμονα στη Νεότερη Φυσική, Αχιλλέα Παπαπέτρου, β) “ Πυρηνική Φυσική – Πυρηνικαί Αντιδράσεις, Κοσμική Ακτινοβολία ”(1947) του Θεόδωρου Κουγιουμτζέλη και γ)”Ατομική και Πυρηνική Φυσική”(1949) του Καίσαρα Αλεξόπουλου. Τα βιβλία αυτά σηματοδοτούν τη συστηματική διδασκαλία της Ατομικής και Πυρηνικής Φυσικής στο Φυσικό Τμήμα του Πανεπιστημίου της Αθήνας και στο ΕΜΠ, από τη δεκαετία του 1940.
Από το 1951 και μετά, η ανάπτυξη του CERN προκάλεσε στους φυσικούς επιστήμονες των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων, αλλά και στην πολιτεία, το ενδιαφέρον για την Ατομική και Πυρηνική Φυσική, πέραν της διδακτικής της διάστασης. To 1952 η Ελλάδα συνυπέγραψε τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Κοινοπραξίας Πυρηνικών Ερευνών (CERN) και το 1954-1955 ιδρύθηκε η Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας η οποία δημιούργησε, την περίοδο 1955-1960, το Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών “Δημόκριτος”, όπου εγκαταστάθηκε, το 1961, ο πρώτος ερευνητικός πυρηνικός αντιδραστήρας και συστάθηκε η πρώτη ερευνητική ομάδα.
Στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου της Αθήνας υπήρχε ένα μάθημα Ατομικής και Πυρηνικής Φυσικής από το 1948-9 στο πλαίσιο των μαθημάτων Γενικής Φυσικής, που δίδασκε ο Καίσαρ Αλεξόπουλος. Εξειδικευμένο μάθημα από ειδικό επιστήμονα πρωτοδιδάχτηκε το 1966 από τον ελληνοαμερικάνο Τομ Υψηλάντη, που προέρχονταν από το εργαστήριο Πυρηνικής Φυσικής του Berkeley και είχε έρθει στην Ελλάδα με πρόσκληση του τότε διευθυντή της Ελληνικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας για να βοηθήσει το ερευνητικό πρόγραμμα του Κέντρου Πυρηνικών Ερευνών “Δημόκριτος”. Στα τέλη του 1966 εκλέχθηκε ο πρώτος καθηγητής Ατομικής και Πυρηνικής Φυσικής στη Φυσικομαθηματική Σχολή της Αθήνας, ο Αλκιβιάδης Αποστολάκης και δίδαξε συστηματικά το συγκεκριμένο μάθημα από το 1967.
Η Φυσικομαθηματική Σχολή του ΑΠΘ, το 1974. Στο υπόγειό της είχε τοποθετηθεί ο Πυρηνικός Αντιδραστήρας.
[Η φωτογραφία είναι από το βιβλίο “Τα πενήντα χρόνια του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1926-1976)” του Βασ. Κυριαζόπουλου, Θεσσαλονίκη, 1976, σελ. 124]
Στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης πρωτοδιδάχτηκε η Ατομική Φυσική με το προαιρετικό μάθημα “Εισαγωγή εις την Φυσικήν του Ατόμου” από τον καθηγητή Νικόλαο Εμπειρίκο στο Τμήμα Φυσικής, την ακαδημαϊκή χρονιά 1938-39. Το επόμενο ακαδημαϊκό έτος 1939-40 ο ίδιος καθηγητής δίδαξε το Προαιρετικό μάθημα “Θέματα κατ’ επιλογήν εκ της νεωτέρας Φυσικής”, που μπορεί να ήταν σχετικά με την Κβαντική Μηχανική ή τη Σχετικότητα ή την Ατομική Φυσική ή μια περιληπτική σύνθεση αυτών. Και τις ακαδημαϊκές χρονιές 1940-41, 1941-42 η εντεταλμένη τότε υφηγήτρια, Μαρία Μαρκέτου δίδαξε ως κανονικό μάθημα : “Γραμμικά φάσματα και κατασκευή του ατόμου”, στους τεταρτοετείς φοιτητές του Φυσικού Τμήματος, ενώ ο Εμπειρίκος διατήρησε το προαιρετικό μάθημα “Θέματα κατ’ επιλογήν εκ της νεωτέρας Φυσικής”. Έτσι, πιθανότατα, συνεχίστηκαν τα μαθήματα αυτά και τα επόμενα χρόνια.
Το ακαδημαϊκό έτος 1946-47 και μέχρι το 1954, ο Νικόλαος Εμπειρίκος δίδαξε ως κανονικό μάθημα την “Ατομική Φυσική” στο Τμήμα Φυσικής ενώ η καθ. Μαρία Μαρκέτου-Πυλαρινού δίδαξε το μάθημα: “Κεφάλαια εκ της Νεωτέρας Φυσικής”, από την ακαδημαϊκή χρόνια 1949-50 μέχρι την ακαδημαϊκή χρονιά 1957-58. Τις επόμενες ακαδ. χρονιές 1958-59, 1959-60 η Μαρκέτου-Πυλαρινού δίδαξε το μάθημα “Ατομική και Πυρηνική Φυσική” στους τεταρτοετείς φοιτητές του Φυσικού Τμήματος. Τη δεκαετία του 1960 το αυτοτελές μάθημα της “Ατομικής και Πυρηνικής Φυσικής” έπαυσε να διδάσκεται και καθιερώθηκε το μάθημα της “Νεωτέρας Φυσικής” που διδάχτηκε από τη Μαρκέτου-Πυλαρινού, την περίοδο 1960-1966, στη συνέχεια από την υφηγήτρια, τότε, Ελένη Παπαδημητράκη-Χλίχλια και το ακαδ. έτος 1969-70 από τον καθ. Παναγιώτη Ρεντζεπέρη. Το περιεχόμενο αυτού του μαθήματος, σύμφωνα με πολυγραφημένο βοήθημα (275 σελίδες) που διανέμονταν στους φοιτητές του Φυσικού Τμήματος, το 1964, περιλάμβανε: Ι. Πυρηνική Φυσική ως Επιστήμη (Άτομο και ατομικός Πυρήν), ΙΙ. Ιδιότητες του Πυρήνος, ΙΙΙ. Η Ραδιενέργεια, IV. Πυρηνικαί Αντιδράσεις.
Φαίνεται ότι το μάθημα της Πυρηνικής Φυσικής διδάχτηκε αναπτυγμένο και με εργαστηριακή εμπειρία για πρώτη φορά στο ΑΠΘ, την ακαδ. χρονιά 1971-72, από τον καθ. Στέφανο Χαραλάμπους, που ανέλαβε την έδρα της Ατομικής και Πυρηνικής Φυσικής, τον Σεπτέμβριο του 1970.
Ο καθηγητής Στέφανος Χαραλάμπους, τη δεκαετία του 1980
Γεννήθηκε στο Πειραιά το 1927 και μεγάλωσε στην περιοχή Λιόπεσι της Αττικής. Σπούδασε Φυσική στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και πήρε πτυχίο το 1955. To 1956-1958 συμμετείχε στο εργαστήριο Φυσικής του Παν. της Αθήνας, ως έμμισθος βοηθός. Στη συνέχεια έκανε διδακτορική διατριβή στη Φυσική, στο πλαίσιο του εργαστηρίου Φυσικής του Παν. της Αθήνας, με επιβλέποντα τον καθ. Καίσαρ Αλεξόπουλο και με θέμα “Ανίχνευσις μαλακών ακτίνων β εις στερεά παρασκευάσματα. Μετρήσεις τριτίου”, την οποία ολοκλήρωσε το 1963. Από το 1960 μέχρι το 1970 συμμετείχε στα πειράματα και τις μετρήσεις του CERN.
Η εκλογή του ως καθηγητής στην έδρα της Ατομικής και Πυρηνικής Φυσική του ΑΠΘ ήταν περιπετειώδης. Εκλέχθηκε 2 φορές. Την πρώτη φορά στις 10-4-1967 (λίγο πριν τη δικτατορία), που το δικτατορικό καθεστώς δεν την επικύρωσε, γιατί αμέσως μετά την επιβολή του απαίτησε, με διάταγμα, τα πιστοποιητικά νομιμοφροσύνης στις εκλογές καθηγητών κι έτσι δεν προχώρησε στις επικυρώσεις αυτών που εκλέχθηκαν λίγο πριν την 21η Απριλίου 1967. Η δεύτερη εκλογή έγινε στις 16-6-1969. Και στις δύο εκλογικές διαδικασίες έγινε ανατροπή των αντίστοιχων εισηγητικών εκθέσεων, που ήταν αρνητικές.
Στέφανος Χαραλάμπους, 30 χρονών περίπου, στο εργαστήριο Φυσικής του Παν. Αθηνών, όπου εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή με επιχορήγηση του Βασιλικού Ιδρύματος Ερευνών τη διετία 1958-60 και με υποτροφία του CERN την περίοδο 1960-62.
Ο Στέφανος Χαραλάμπους σ’ ένα εργαστήριο του CERN, τη δεκαετία του 1960, όπου ασχολήθηκε με μετρήσεις ραδιενέργειας, όπως και με μελέτες μεθόδων και οργάνων μέτρησης της ραδιενέργειας. Στο διάστημα αυτό δημοσίευσε πάνω από 20 επιστημονικές εργασίες
Ο Στέφανος Χαραλάμπους με συνεργάτες και φοιτητές του ΑΠΘ στο γραφείο του, τη δεκαετία του 1980
Σχόλιο Χάρη Βάρβογλη:
Πρωτη σειρά, καθιστοί (από αριστερά): Κώστας Παπαστεφάνου, Στέφανος Χαραλάμπους, Μαυρογένης (κλητήρας), Χρήστος Ελευθεριάδης. Όρθια δεξιά η Μαίρη Ζαμάνη-Ζαμάκη-Βαλασιάδου.
Ο Στέφανος Χαραλάμπους σε εκδήλωση για τα γενέθλιά του με παλιούς συναδέλφους, συνεργάτες και φοιτητές, σε γραφείο του τομέα της Ατομικής και Πυρηνικής Φυσικής του ΑΠΘ, το 2017
Από δεξια: Γεώργιος Γούναρης και Γεώργιος Κίτης. Από αριστερά Τάσος Λιόλιος, Χαρίκλεια Πετρίδου, Χαρδάλας.
Η διατριβή του Στ. Χαραλάμπους
Από τα πρώτα βιβλία του Στ. Χαραλάμπους
Από τα πρώτα βιβλία του Στ. Χαραλάμπους