H αρχή της Β. Ηρακλείου, στα όρια του Φραγκομαχαλά, είναι λίγο μπερδεμένη ιστορία. Εδώ γίνεται μια απόπειρα να παρουσιαστεί μέσα από χάρτες, αναφορές σε εφημερίδες, δημοσιεύσεις και βιβλία, και να δοθεί η εικόνα της σε φωτογραφίες
Από την Μάρα Νικοπούλου
Σε τρεις χάρτες «εργαλεία» -α) της οθωμανικής πόλης του Β. Δημητριάδη, β) του 1919 από το gis του Δήμου Θεσσαλονίκης που αντιστοιχεί με την εικόνα της πόλης πριν την φωτιά, και γ) το «σχέδιο Εμπράρ»- η οδός Φράγκων φαίνεται να τελειώνει στη Βενιζέλου. Και, αντίστοιχα, η Β. Ηρακλείου φαίνεται να αρχίζει ανατολικά της Βενιζέλου.
Διάφορα στοιχεία όμως δείχνουν ότι η Β. Ηρακλείου πάντα ονομαζόταν έτσι και δυτικά της Βενιζέλου –αν όχι από τη Βίκτωρος Ουγκώ που αρχίζει σήμερα (μετά τη χάραξη της Ερμού και της πλ. Χρηματιστηρίου), σίγουρα από την τότε Μ. Αλεξάνδρου. Παράδειγμα οι διαφημίσεις που προσδιορίζουν συγκεκριμένα κτίρια , π.χ. την Σιτέ Σαούλ, στην [Βασιλέως] Ηρακλείου, όπως αυτή από την σ. 87 του Guide de Salonique 1918 ή η διεύθυνση της εφημερίδας «Μακεδονία»
Αλλά και ο ίδιος ο Β. Δημητριάδης, παρότι στον χάρτη του γράφει το σημείο ως «Φράγκων», στη σελ. 196 σημειώνει ότι «η Β. Ηρακλείου, που διασταυρωνόταν πιο κάτω με τη Βενιζέλου, είχε προς τα δυτικά την ονομασία Fincancilar (=Πωλητών φλυτζανιών) [... ] Το τμήμα αυτό οι Έλληνες το ονόμαζαν ''τα Γυαλάδικα''».
Στην παρακάτω αεροφωτογραφία πριν τη φωτιά [Από την έκθεση του ΜΙΕΤ “Το τέλος της παλιάς μας πόλης”], σημειώνεται με ροζ το κομμάτι του δρόμου με την «διπλή» ονομασία. Σημειώνονται επίσης τα νούμερα των παλιών (και σε μερικά και των νέων) οικοδομικών τετραγώνων. Η σιτέ Σαούλ ήταν στο 169(νυν 125). Στο τεράστιο προ φωτιάς οικοδομικό τετράγωνο 172, βρισκόταν, μεταξύ άλλων, το Τζαμλή Χαν.
Το Τζαμλή Χαν αναφέρεται σε πολλές διαφημίσεις και άρθρα στις εφημερίδες των αρχών του 20ού αιώνα, αλλά η πρώτη αναφορά με ακριβή διεύθυνση που βρέθηκε αφορά το συμβολαιογραφείο του Γεωργίου Δεληγιάννη: Οδός Βασιλέως Ηρακλείου 4. Εδώ η ανακοίνωση της μετακόμισης του συμβολαιογραφείου στο Τζαμλή Χαν, τον Μάρτιο του 1920, αλλά και απόσπασμα ενός συμβολαίου του 1921 που επιβεβαιώνει με τον πιο επίσημο τρόπο το όνομα που είχε τότε ο δρόμος και τον ακριβή αριθμό.
Η δημοσίευση της Αναστασίας Βαλαβανίδου «Η ανοικοδόμηση ενός οικοδομικού τετραγώνου, στο Φραγκομαχαλά της Θεσσαλονίκης, μέσα από τα αρχεία της Πυρικαύστου» [Αρχειακά Ανάλεκτα, τ.2] δίνει στοιχεία από τους φακέλους των οικοπέδων του τετραγώνου 135 –ένα «νέο» οικοδομικό τετράγωνο που περιέχει κομμάτια των παλιών 171 και 172, χωρίς όμως να ακολουθεί το αρχικό σχέδιο του Εμπράρ. Εδώ, το σχέδιο με τα οικόπεδα της πυρικαύστου (από τη Δ/νση Αρχιτεκτονικού του Δήμου) πάνω στο αρχικό «σχέδιο Εμπράρ» μας προσφέρει αρκετές πληροφορίες. Διακρίνεται, π.χ., ότι η Φράγκων θα «ίσιωνε» μετά τη Β. Ουγκώ και θα ενωνόταν με την «Ερμού», ενώ το κομμάτι της ανάμεσα στην δυτική γωνία της με Κατούνη (Φράγκων 38) και την Δραγούμη θα χτιζόταν.
Η κα Βαλαβανίδου αναφέρει, ή και παραθέτει, επιστολές που έστειλαν το 1925 ο συμβολαιογράφος Γ.Δεληγιάννης (που είδαμε στην παραπάνω διαφήμιση), ο Κ. Βελλίδης της «Μακεδονίας», ο Ισραέλ Άσσερ και ο μηχανικός Α.Πάππης. Όλοι τους είναι ένοικοι στο Τζαμλή Χαν (αν και ο Πάππης αναφέρει Β. Ηρακλείου 6), που ζητούν να μην κατεδαφιστούν (σε εκείνη τη φάση) τα γραφεία τους καθώς δεν ενοχλούν την ανέγερση του οικοπέδου 135/4. Το παρακάτω σκαρίφημα στην ουσία τοποθετεί τα γραφεία της Μακεδονίας στο 135/5, δηλαδή εκεί που χτίστηκε η Εμπορική Τράπεζα (Ι.Δραγούμη 21). Δίνει επίσης μια ιδέα για το «βάθος» που είχε το Τζαμλή Χαν το οποίο μάλλον τοποθετείται πια με αρκετή ασφάλεια στον κόκκινο κύκλο δεξιά. Δηλαδή, τότε ανατολικά της Μεγ. Αλεξάνδρου, τώρα στο δυτικό πεζοδρόμιο της Δραγούμη και κάτω απ’ τον δρόμο.
Στην αεροφωτογραφία πριν τη φωτιά, σημειώνεται με κόκκινο το υπό εξέταση κομμάτι του δρόμου, και με πράσινο οι κάθετοι Βενιζέλου, Μ. Αλεξάνδρου και Κατούνη
Aντίστοιχα και στο απόσπασμα αεροφωτογραφίας μετά τη φωτιά που δίνει πιο καθαρά και την νότια όψη του δρόμου.
Μια εικόνα του δρόμου από χαμηλά μας δίνει αυτή η φωτογραφία που είναι τραβηγμένη από τη γωνία με Φ. Σπίθα, μια μικρή παράλληλο σχεδόν της Βενιζέλου στα ανατολικά της, και έχει μέτωπο προς τα δυτικά. Η Βενιζέλου ορίζεται από την ψηλή κολώνα και πίσω διακρίνουμε μερικά από τα κτίρια των Γυαλάδικων (Από ανάρτηση Αθ. Νικόπουλου στις ΠΦΘ)
Και σύμφωνα με τη λεζάντα που αναφέρει την «πύλη της εκκλησίας του Αγ. Μηνά», εδώ βλέπουμε τα Γυαλάδικα κάποια σημαντική στιγμή –μάλλον το 1912.
Επιστρέφοντας στα 1902, ένα σχόλιο για την καθαριότητα της πόλης, όπου ο αρθρογράφος αναφέρει ως παράδειγμα την νέα οδό των Γυαλάδικων –σημαντικότατη τότε καθώς φιλοξενούσε εμπορικές στοές και χάνια με καταστήματα και γραφεία, και βέβαια το πρόσφατο (1901) πολυτελές κτίριο του Ορόσντι-Μπακ. Στο τέλος του, βάζει στο στόμα του “Σπαρκ” ένα αρκετά έντονο για την εποχή λογοπαίγνιο. Υποθέτουμε ότι ο Σπαρκ είναι κάποια γνωστή φιγούρα από γελοιογραφίες της εποχής, αλλά μέχρι στιγμής δεν έχει βρεθεί κάτι πιο συγκεκριμένο.
«Είναι καιρός να πλυθούν όλες οι κεντρικές αρτηρίες της πόλης μας, καθώς η σκόνη που καταπίνουμε σε περιόδους καύσωνα είναι πολύ επικίνδυνη. Επισημαίνουμε σε όλους, ιδίως στην Δημοτική Αρχή, τη νέα οδό των Γυαλάδικων όπου η σκούπα δεν έχει κάνει ακόμα την εμφάνισή της.
Σ’ όλο τον κόσμο θα έχει τύχει να βρεθεί στον δρόμο καθώς περνάνε κάρα φορτωμένα με τσιμέντο. Η ασφυκτική σκόνη που απελευθερώνεται άφθονη στο τραχύ λιθόστρωτο από τα σκισμένα σακιά δεν προμηνύει τίποτα λαμπρό για τους βρόγχους και τα πνευμόνια. Δεν υπάρχει τρόπος να μεταφέρεται το τσιμέντο με κλειστές καρότσες; Παρεμπιπτόντως το ίδιο μέτρο θα μπορούσε να εφαρμοστεί και στα ανατρεπόμενα σκουπιδιάρικα. Δεν είναι σκόνη αυτό που απελευθερώνεται απ’ αυτές τις κινητές χωματερές, αλλά –όπως θα ‘λεγε ο Σπαρκ- «Είναι σκ...κατάσταση!!!»