Η νυχτερινή διασκέδαση στην Θεσσαλονίκη του 1900
Από τον Δαυίδ Μπράβο.
“Ορχήστρες σε όλα τα καφέ”, “Οι καλύτερες νύχτες σ όλη την Ανατολή”, “η πιο προωθημένη πόλη της αυτοκρατορίας σε μουσικά δρώμενα”. Γιά να πάρουμε μια ιδέα του τι συνέβαινε πολιτιστικά στην Θεσσαλονίκη το 1900. Βρήκα ένα ποίημα του πολύ συμπαθητικού Σαλονικιού σεφαρδίτη ποιητή Σαλομών Σαλέμ (1873-1910). Μας ξεναγεί στον τότε χώρο συναυλιών και παραστάσεων, ζωντανεύοντας τον τρόπο διασκέδασης των Σαλονικιών σε θέατρα και cafés cantantes. Πέθανε νέος 35 η 37 χρονών. Ήταν υπεύθυνος του λογοτεχνικού παραρτήματος της εφημερίδας “La Epoca”. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του διεύθυνε και το καφέ Κρυστάλ. Η μετάφραση μου είναι σχετικά ελεύθερη στην προσπάθεια να κρατήσω κάποια ρίμα. Βρήκα όλους όσους αναφέρει το ποίημα σε άρθρα της “Journal de Salonique”. Περσινή εργασία της Elena Romero γιά το έργο του ποιητή αναλύει το ποίημα, αλλά έχει πολλά λάθη και μερική άγνοια σε σχέση με πρόσωπα, ονόματα και τοποθεσίες. Το ποίημα πρωτοεμφανίστηκε στην εφημερίδα La Epoca στις 5 Ιανουαρίου του 1900.
Τα καφέ-σαντάν (και καφέ αμάν). Θεσσαλονίκη, 1900.
Δεν είναι πολύς ο καιρός που σε όλα τα καφέ επικρατούν οι τροβαδούροι και ο χορός. Αν πάτε στο “Ολύμπια” οι «Paul Luce y Fercot », εύθυμα – ζωηρά τραγούδια στον ήχο του Sukkot. Απέναντι στον δρόμο βρίσκουμε το Ιμπεριάλ δυό βήματα πιό κάτω, συναντούμε το Ρουαγιάλ. Στο πρώτο ακούγονται πρωτομαγιάτικα τραγούδια ... άνοιξη πάνε και πολλές γυναίκες με ίδια διάθεση. Στο άλλο τραγουδούν ανατολίτικα στο ύφος του φελάχου, από όλα τα τραπέζια δεν ακούς παρα μόνον ... ααχου μιά αιγύπτια χορεύει φιδίσια, α λα σερπαντίνα, ανεπανάληπτη μπάντα στον “Όλυμπο”, η “Εστουντιαντίνα” ό,τι και να τραγουδούν το κάνουν όμορφο και ιδιαίτερο εδώ συχνάζουν μόνον θαμώνες με γούστο υπέρτερο. τραγουδούσαν ένα τραγούδι, νόμιζα πως ήταν από την όπερα Ερνάνη μου λέει ένας φίλος ... πάνε κάνε νάνι !!! “το θέμα δεν το κατέχεις καλά σινιόρε αυτό που τραγουδάνε είναι από το Τροβατόρε” Αυτός που μου την είπε είναι της παρέας ο ειδικός μην θεωρήσετε φίλοι μου πως ήταν μαζί μου κακός. Ο Pascual και ο Colombo τύποι αντίθετοι “μαλωμένοι” τον πρώτο κάνουν παρέα οι μορφωμένοι, ο άλλος εξυπηρετεί την αριστοκρα-σία 4 γρόσσια η πολυθρόνα, 2 γρόσσια τα και σία. Ο Pascual μας τράβηξε στην Vanda Vandina χορεύει και η Arri, μιά άλλη σινιορίνα. όλοι απολαμβάνουμε το τραγούδι στα σπανιόλικα κι αυτές μας περιτριγυρίζουν μαγευτικά – μαριόλικα. Ο χορός τους είναι υπέροχος σαγηνευτικός ο κόσμος που παρακολουθεί μένει εκστατικός. Γιά τους Monmart Dores δεν θα σας τα πω στο μιλητό ότι και να κάνουν είναι απαράμιλλο και αμίμητο. Ο φουκαράς ο Colombo δοκιμάζει ντουετίστες, μερικές φορές συνδυάζει το να μην είναι καν αρτίστες. Το θέατρο Eden παρουσιάζει τις τρεις αδελφές, τις γνωρίζουν όλοι σ αυτών των δρόμων τις στροφές. Ιταλικά, Ελληνικά και Γαλλικά είν' τα τραγούδια που ακούμε σαν ηχείο οι από κάτω σιγοτραγουδούμε. Αστείες, όμορφες και ειλικρινείς μεγάλη και μικρή, όλες πολύ γλυκείς. Κάνουν ό, τι μπορούν οι διάφοροι προσκυνητές, μέχρι που κάποιοι εγκαταστάθηκαν δίπλα στους ιδιοκτήτες ! Στα καφέ αυτά είμαι και γω πελάτης τακτικός, όταν το κάνω μένω πάντα άφραγκος. Στο σπίτι γυρνώ με πίκρα γλυκειά πέφτω στο κρεβάτι με άδεια καρδιά, πάντα με την υπόσχεση να μην βγω ξανάς με λύπη διαπιστώνω πως αυτό είναι «olmas» (αδύνατο).
Το ποίημα στην αυθεντική του μορφή:
Los cafés cantantes de Salónica No es más agora los tiempos de antes, en todos los cafés hay bailes y cantes. Si van a la Olimpia, «Pol Lus y Fercot», alegres cantigas al son de Sukot. Al café de a’lado es el Imperial; dos pasos camina, ves el Ruayal. Al primo se siente todo «Proto Mayo», ahí van mujeres y miśmo con sayo. En el otro cantan a uśo felaj, de todas las partes no sientes que ¡aj...!; la áraba baila a la serpantina. Ríndete al Olimp, es la estudiantina; todo lo que haćen es bueno y ĵusto, ahí no frecuentan que hombres de gusto. Hićieron un cante, yo creí Hernani. Me diće un amigo: –Vate haćer «nani» ; se ve que de esto no sos amator, esto que cantaron es del Trovator–. Quien me dico esto es de mi alcuña, no creas, amigo, que guadrí ensuña. Pascual y Colombo dos tipos contrarios: el uno se pasa con los escolarios, el otro deśea la aristocracía, cuatro gruš poltrona, dos grušes la sía. Pascual ya mos trujo a Vanda Vandina, en ĵunto con Ari , otra siñorina. A todos mos plaće el cante español, ellas mos atiran como el rosiñol. El baile que haćen es muy grandiośo, todo asistiente se hinche de goźo. Por Monmart Doré no cale que hable, todo lo que haće es inimitable. Póbero Colombo: trae duetistas, en većes combina que no son artistas. Al Teatro Edén son las tres hermanas, las conocen todos a estas romanas. Italiano, grego y francés mos cantan, todos los oentes ya se apercantan. Ellas son honestas, ellas son graciośas y chica y grande todas deliciośas. Haćen lo que pueden sus adoradores, asentarsen cerca a sus deredores. De estos cafés y yo só cliente, cuando los frecuento salgo sin devente. Yo me vo en caśa amargo de alma; el pecho vaćío m’echo a la cama, prometiendo siempre de no salir más, veo con regreto que estó «olmás».
Sukkot είναι η γιορτή της Σκηνοπηγίας, της Συγκομιδής, γιορτή των Σκηνών. Η τελευταία από τις τρεις μεγάλες γιορτές των Εβραίων, μετά το Πάσχα και την Πεντηκοστή, διάρκειας επτά ημερών. “Τελείται προς ευχαριστίαν για την συγκομιδή των καρπών και προς ανάμνηση της καθοδήγησης του Ισραήλ από τον Θεό στην Έρημο του Σινά μετά την έξοδο των Εβραίων από την Αίγυπτο και την διαμονή τους σε σκηνές.” Εβδομάδα χαράς και ευφροσύνης, τρώνε και διασκεδάζουν πολύ.
Πριν την επικράτηση του κινηματογράφου (1880 – 1905) η πολιτιστική κίνηση στην πόλη ήταν πολύ ζωηρή. Κατέγραψα θέατρα, καφέ και λέσχες που προσέφεραν θεάματα και συναυλίες εκείνην την εποχή. Τα κανονικά θέατρα ήταν δύο. Το Eden στην Εγνατία και το Jupiter στην Νίκης. Το Ολύμπια το γνωρίζουμε σαν κινηματογραφο. Νωρίτερα χρησιμοποίησε τις τεράστιες αίθουσές του γιά συναυλίες και άλλες εκδηλώσεις. Το ξενοδοχείο “Κολόμπο” και το “Ξενοδοχείο των Ξένων” (και τα δυο στον Φραγκομαχαλά) είχαν ειδικά διαμορφωμένες θεατρικές αίθουσες με σκηνές 500 περίπου ατόμων. Οι ιμπρεσάριοι τους ήταν ο Κολόμπο και ο Πασκουάλε Ρούσσο (στο ξενοδοχείο των ξένων). Ανταγωνίζονταν ποιος θα φέρει την καλύτερη παράσταση. Ο Κολόμπο χρέωνε την πελατεία ακριβά. Το 1900 μέσα στο ξενοδοχείο Grand Hotel δημιουργήθηκε ακόμα μία αίθουσα θεάτρου. Οι Λέσχες Sporting Club και Kegel μπορούσαν να λειτουργήσουν και σαν θέατρα. Συνολικά είχαμε δύο κανονικά και έξι άτυπα θέατρα.
Το καφέ Όλυμπος (κάτω από το γνωστό ξενοδοχείο) δεν πρέπει να συγχέεται με το Ολύμπια. Λειτούργησε σαν καφέ σαντάν ή αμάν, όπως και τα καφέ των ξενοδοχείων Ιμπεριάλ και Ρουαγιάλ.
Στην αρχή της Νίκης, κοντά στον Λευκό Πύργο, ήταν το καφέ Αλάμπρα. Σε ένα άλλο ποίημα του Σ. Σαλέμ το συναντάμε και αυτό. Γράφει y a la Alhambra tambien dicen que cantan muy bien. No senti con mi oido por darvos cuento rendido. Ya vo ir en estos dias por oir las comedias y hacervos un raporto de los artistas de el porto. επίσης στην Αλάμπρα λένε πως τραγουδούν λαμπρά ο ίδιος δεν τους άκουσα σε συναυλία θα ενημερώσω με την πρώτη ευκαιρία θα πάω κάποια απ αυτές τις μέρες να ακούσω πώς είναι οι κωμωδίες καμωμένες αμέσως θα σας δώσω ραπόρτο γιά τους ηθοποιούς στου λιμανιού το πόρτο.
Τα στοιχεία για παραστάσεις θεάτρου όπερας και οπερέτας είναι υπέρογκα. Θα ασχοληθώ με αυτά κάποια άλλη φορά. Περιορίστηκα στις πολιτιστικές αναφορές του Σαλέμ, από το ποίημα του γιά τα έτη 1899-1900.
Καφέ-σαντάν και καφέ αμάν
Ο σεφαρδίτης ποιητής Σαλομών Σαλέμ (1873-1910)
Καφέ-σαντάν και καφέ αμάν
Kαφέ Όλυμπος, Κριστάλ, Ολύμπια, Ιμπεριάλ κατά σειρά στη λεωφόρο Νίκης..
Ολύμπια και Ιμπεριάλ
O Ιταλός μάγειρας Τζάκομο Κολόμπο (βρήκα πως το μικρό του όνομα επίσημα ήταν το Νατάλ), ακολουθούσε με την καντίνα του τα συνεργεία που κατασκεύαζαν τη σιδηροδρομική γραμμή Θεσσαλονίκης – Σκοπίων. Αντιλαμβανόμενος την ανάγκη της πόλης για ένα πολυτελές ξενοδοχείο, αποφάσισε να εγκατασταθεί στην Θεσσαλονίκη. Aρχές της δεκαετίας του 1870 άνοιξε το ομώνυμο ξενοδοχείο στην σημερινή Βαλαωρίτου με Λέοντος Σοφού. Η καφετερία-μπυραρία και το μικρό του θέατρο άφησαν εποχή, γράφοντας μια χρυσή πολιτιστική ιστορία μέχρι το 1903. Ίσως ο πλέον σημαντικός χώρος συνάθροισης των αστών της πόλης αλλά και των ξένων επισκεπτών της.
Στις 29 Απριλίου του 1903 οι αναρχικοί Βούλγαροι “Βαρκάρηδες”, κατάστρεψαν ολοκληρωτικά την Οθωμανική Τράπεζα και την Γερμανική Λέσχη. Το τότε διώροφο Colombo χτυπήθηκε αλλά δεν κατέρρευσε. Κατεδαφίστηκε παρόλα ταύτα και στην θέση του φτιάχτηκε νέο πολυτελές τετραώροφο ξενοδοχείο. Καταστράφηκε και αυτό ολοσχερώς το 1917, για να μην ξαναχτιστεί.
Επικρατεί η άποψη, γράφτηκε και σε διδακτορικό, ότι η οδός Κολόμβου και το ξενοδοχείο ονομάστηκαν έτσι προς τιμήν του Χριστόφορου. Ίσως όμως να τιμούσαν τον μάγειρα Τζάκομο.
Μια απαραίτητη διευκρίνιση: Το 1896 σε κάποια τοπική πυρκαγιά καταστράφηκε μέρος του ξενοδοχείου Κολόμπο..
Ο Κολόμπο πούλησε την επιχείρηση και γύρισε στην πατρίδα του το Κόμο, ίσως και νωρίτερα. Υπεύθυνος του ξενοδοχείου Κολόμπο και καλλιτεχνικός ιμπρεσάριος τα χρόνια που συζητάμε ήταν ο M. Parisini. Ο “πόλεμος” , ήταν μεταξύ Πασκουάλε και Παριζίνι (όχι του Κολόμπο).
Αν πάτε στο “Ολύμπια” οι «Pauls Luce y Fercot »,
εύθυμα – ζωηρά τραγούδια στον ήχο του Sukkot.
Απέναντι στον δρόμο βρίσκουμε το Ιμπεριάλ δυο βήματα πιο κάτω, συναντούμε το Ρουαγιάλ. .... μια αιγύπτια χορεύει φιδίσια, α λα σερπαντίνα, ανεπανάληπτη μπάντα στον “Όλυμπο”, η “Εστουντιαντίνα”  δεν πρέπει να συγχέεται με το Ολύμπια. Λειτούργησε σαν καφέ σαντάν ή αμάν, όπως και τα καφέ των ξενοδοχείων Ιμπεριάλ και Ρουαγιάλ
Το Ολύμπια. Πριν γίνει κινηματογράφος.
Ξενοδοχείο των ξένων. Ο Πασκουάλε Ρούσσο.
Oι «Pauls Luce y Fercot », χρησιμοποιούσαν στις παραστάσεις τους και κινηματογραφικές ταινίες.
...η αίθουσα γεμίζει όλα τα βράδια...
Στην μπρασερί των ξένων... οι Monmarts Doré,, οι αδελφές Μαρτίνες, η δεσποινίς Βανταλίνα...
Άλλο το Ολύμπια και άλλο το Όλυμπος.
Δυο “εστουντιαντίνες”;
Το Ιμπεριαλ καρφώνει τον Όλυμπο ότι έφερε χορωδία Εστουαντινα, ενώ ξέρει ότι το Ιμπεριάλ εχει φέρει χορωδία με το ίδιο όνομα προηγουμένως. “Θα έπρεπε να είχε διαλέξει πιο κατάλληλο όνομα για την πραγματικά αξιέπαινη χορωδία του” .
Ανταγωνιστικές επιχειρηματικές αβρότητες.
Τον Ιούλιο του 1900 μέσα στο ξενοδοχείο Grand Hotel στην Εγνατία δημιουργήθηκε ακόμα μία αίθουσα θεάτρου. Συνολικά το 1900 λειτουργούσαν στην Θεσσαλονίκη, 2 κανονικά και 6 άτυπα θέατρα.
Απέναντι στον δρόμο βρίσκουμε το Ιμπεριάλ
δυό βήματα πιό κάτω, συναντούμε το Ρουαγιάλ.
Στο πρώτο ακούγονται πρωτομαγιάτικα τραγούδια ... άνοιξη
πάνε και πολλές γυναίκες με ίδια διάθεση.
Στο άλλο τραγουδούν ανατολίτικα στο ύφος του φελάχου,
από όλα τα τραπέζια δεν ακούς παρα μόνον ... ααχου
1897 !!! “Ορχήστρες σε όλα τα καφέ”, “Οι καλύτερες νύχτες σ όλη την Ανατολή”, “σε μουσικά δρώμενα η πιο προωθημένη πόλη της αυτοκρατορίας”.
Ο αρχισυντάκτης της Journal de Salonique Βιτάλης Κοέν, περιγράφει τις φωτεινές νύκτες της Θεσσαλονίκης “Σαββατόβραδο, βόλτα στην προκυμαία, ανατολική μεριά· το Ορφέουμ λούζεται με ακτίνες φωτός, το Σπόρτινγκ αστράφτει, το Τζούπιτερ, στεφανωμένο με 1.800 λυχνίες φωταερίου, είναι λουλούδι παραδείσιας φεγγοβολής. Πιο πάνω, η Πατισερί Παριζιέν, πλημμυρισμένη από φώτα θαμπώνει τους περαστικούς. Η Αλάμπρα, λίγο παρατημένη, λάμπει. Το Καφέ ντ’ Εζύπτ ακτινοβολεί εκτυφλωτικά”.
Το καφέ Αλάμπρα. “Επίσης στην Αλάμπρα
λένε πως τραγουδούν λαμπρά
ο ίδιος δεν τους άκουσα σε συναυλία
θα ενημερώσω με την πρώτη ευκαιρία”
Το Θέατρο Eden στην Εγνατία. 1200 θέσεων. Ο τρίτος και σημαντικότερος ιμπρεσάριος της περιόδου, Elie Noah.
Το Θέατρο JUPITER, στην Νίκης. Η λύρα στην τριγωνική μετώπη ήταν το έμβλημα του.