Για το σχολείο Terekki και το κτίριο της Κασσάνδρου, που σήμερα στεγάζει το 51o Δημοτικό, τη χρονολόγηση και τον αρχιτέκτονά του.
Από την Μάρα Νικοπούλου.
Το σίγουρο είναι ότι πρόκειται για ένα από τα ιδιωτικά σχολεία που ίδρυσαν Ντονμέδες της Θεσσαλονίκης –η πλευρά των Καπαντζή, για την ακρίβεια. Tο πρώτο σχολείο της Προόδου (Τerekki, ή σε άλλες αναφορές Τerakki) ιδρύθηκε στα τέλη της δεκαετίας 1870. Σίγουρα όμως δεν ήταν αυτό το κτίριο που σώζεται τώρα και που βλέπουμε στις φωτό (αριστερά, από την σελίδα του ιδρύματος που υφίσταται ακόμα ως Şişli Terakki).
Κι αυτό γιατί το σημερινό κτίριο κατέλαβε μέρος του χώρου που στον χάρτη του Β. Δημητριάδη σημειώνεται ως Sancak και στην φωτογραφία των Schultz & Barnsley (1889) το βλέπουμε ξεκάθαρα.
Δεν είναι απίθανο βέβαια και το πρώτο σχολείο να στεγαζόταν κάπου εκεί, ή σε μέρος του μεγάλου κτιρίου που συχνά αναφέρεται ως «ιεροδικείο», μιας και εκεί γύρω ήταν και τα άλλα δυο –βραχύβια- ντονμέδικα σχολεία που είχαν ιδρυθεί προηγουμένως (αμφότερα από τον Σεμσή Εφέντη, τον «δάσκαλο του Κεμάλ», όπως έχει μείνει γνωστός). Αλλά και γιατί τίποτα δεν αποκλείει το νέο κτίριο να χτίστηκε αντικαθιστώντας το παλιό, όπως συνέβη με άλλα σχολεία. Αλλά δεν έχει βρεθεί κανένα στοιχείο που να επιβεβαιώνει ή να οδηγεί προς τα εκεί, άρα δεν μπορούμε να το υιοθετήσουμε. Παρεμπιπτόντως, εκεί κοντά στεγάστηκε για αρκετά χρόνια και το Φεϊζιέ –ο άλλος εκπαιδευτικός οργανισμός των Ντονμέδων (της πλευράς των Καρακάς), που όμως ιδρύθηκε αργότερα, το 1884.
Παρενθετικά, οι δυο «εκπαιδευτικοί οργανισμοί» (Τερακί και Φεϊζιέ), παρά τις διαφορές τους στην κατεύθυνση, συχνά συνεργάζονται, όπως θα δούμε και άλλοτε. Προς το παρόν, ιδού ένα «επίκαιρο» λόγω καιρικών συνθηκών: Το 1901, η Journal de Salonique ανακοινώνει την αναβολή της κοινής εκδρομής των δυο σχολείων με τρένο εξαιτίας των ασταμάτητων βροχών.
Οι βροχές πρέπει να ήταν και η αιτία που αναβλήθηκαν για αργότερα και τα εγκαίνια του νέου κτιρίου, αυτού που ξέρουμε και σήμερα. Στις 29 Μαϊου 1905. η εφημερίδα γράφει: «Τα εγκαίνια των νέων κτιρίων των σχολείων αρρένων και θηλέων του Γιαντικιάρ Τερακί θα γίνουν την επόμενη εβδομάδα».
Λίγες μέρες μετά, στις 2 Ιουνίου, επανέρχονται με εκτενέστερο κείμενο:
«Την Δευτέρα 6 Ιουνίου τρέχοντος θα γίνουν τα εγκαίνια των νέων κτιρίων των σχολείων Τερεκί –αρρένων και θηλέων»
Θα τα κάνει ο βαλής, θα είναι μεγαλοπρεπή και επίσημα, και η Επιτροπή του σχολείου, ο πρόεδρος Μεχμέτ Καπαντζή, οι δωρητές, όλοι όσοι συνέβαλαν με οποιονδήποτε τρόπο θα νιώσουν δικαιωμένοι βλέποντας τις προσπάθειές τους να στέφονται με τόση επιτυχία.
Τα σχολεία χτίστηκαν ακολουθώντας ένα σχολαστικό σχέδιο και πληρούν όλες τις σύγχρονες απαιτήσεις για άνεση και υγιεινή: τεράστιες και ευάερες αίθουσες διδασκαλίας, μεγάλες αυλές για την ψυχαγωγία των μαθητών κλπ.
H εφημερίδα συνεχίζει με το εγκώμιο του Μ. Καπαντζή για την ακάματη ενεργητικότητά του και το όνειρό του να προσφέρει στους νέους μουσουλμάνους ένα ωραίο σχολικό ίδρυμα. Το έργο ζωής του, όπως το αποκαλεί ο ίδιος ταπεινά.
Μαζί με τους συνεργάτες του αποφάσισαν να αναδιοργανώσουν το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της σχολής. Προσέλαβε για διευθυντή τον πολύ έμπειρο κ. Παρώ, τα μαθήματα γαλλικών και γερμανικών θα αυξηθούν και θα γίνονται ειδικά μαθήματα σχετικά με τις τραπεζικές πρακτικές αλλά και το εμπόριο στη χώρα γενικώς και στην περιοχή ειδικότερα.
«Το σχολείο Τερεκί, με 30 χρόνια πορείας, που έχει ήδη δώσει τόσο ωραία αποτελέσματα, βλέπει τώρα μπροστά του ένα λαμπρό μέλλον».
Το προηγούμενο δημοσίευμα δεν μας δίνει καμιά πληροφορία για τον αρχιτέκτονα. Όμως, στις 12 Σεπτεμβρίου 1904, στη Journal de Salonique με τιτλάκι «Γιαντικιάρ Τερακί» είχε γραφτεί: «Τα συμβόλαια για την κατασκευή του νέου τουρκικού σχολείου Γιαντικιάρ Τερακί έχουν ήδη υπογραφεί. Τις εργασίες που θα αρχίσουν εντατικά τις εμπιστεύτηκαν στους γνωστούς αρχιτέκτονες κ. Μπαρούχ και Αμάρ».
Γνωστοί και σ’ εμάς καθώς τους έχουμε ήδη δει να αναφέρονται μαζί για το κτίριο του νυν Νοσοκομείου Γεννηματά και το νέο Τίριγγ, και τον Μπαρούχ (μαζί με τον Τεντέσκι) για το Ορόσντι-Μπακ.
Αν ο χρόνος ανάμεσα στον Σεπτέμβριο 1904 και τον Ιούνιο 1905 που θα γίνουν τα εγκαίνια φαίνεται λίγος, ας θυμηθούμε ότι για το τεράστιο κτίριο του Δημοτικού Νοσοκομείου, ο θεμέλιος λίθος μπήκε στις 17 Νοεμβρίου 1902 και τα εγκαίνιά του (με σχεδόν πλήρη και τον εξοπλισμό) έγιναν σε λιγότερο από 22 μήνες –στις αρχές Σεπτεμβρίου 1904.
Επίσης, αν και κατά καιρούς αναφέρονται πολλά για προθέσεις να χτιστούν νέα παραρτήματα Γιαντικιάρ κλπ, μετά την αναφορά στους αρχιτέκτονες (1904) δεν υπάρχει κάτι άλλο που να το βλέπουμε «έτοιμο» τα επόμενα χρόνια. Μόνον αναγγελίες αποφάσεων για νέα σχολεία (1906, 1907) που θα δούμε αναλυτικά άλλοτε.
Τα εγκαίνια δεν γίνονται στις 6 Ιουνίου, όπως είχε γραφτεί. Λόγω καιρικών συνθηκών, κατά πάσα πιθανότητα, καθώς οι εφημερίδες εκείνων των ημερών έχουν διάφορα δημοσιεύματα για τις βροχές. Όμως χάρη σ’ αυτήν την αναβολή, έχουμε μία πολύ σημαντική αναγγελία :
«Σήμερα στις 8 τουρκική ώρα, θα γίνουν τα επίσημα εγκαίνια των νέων σχολικών κτιρίων των σχολείων αρρένων και θηλέων Γιαντικιάρ Τερακί, που χτίστηκαν στη συνοικία Παζάρ Τεκεσί».
Όπου Παζάρ Τεκεσί λέγεται η Κασσάνδρου σ’ εκείνο το ύψος, καθώς ο ομώνυμος τεκές βρισκόταν(σύμφωνα με τον Δημητριάδη) ακριβώς απέναντι απ’ το σχολείο που ξέρουμε, στη γωνία Κασσάνδρου με Πρ. Ηλία –κι έτσι, επιβεβαιώνουμε για ποιο κτίριο πρόκειται.
Η φωτογραφία με το στολισμένο κτίριο είναι σύμφωνα με το Baki Sarasakal από την ημέρα των εγκαινίων –δηλαδή, τις 19/6/1905.
Το ρεπορτάζ από την ημέρα των εγκαινίων εμφανίζεται 3 μέρες μετά (η Journal de Salonique δεν βγαίνει κάθε μέρα) και είναι ως συνήθως αναλυτικότατο. Παρίσταται ο βαλής, ο αστυνομικός διευθυντής, ο Χουλουσή Μπέη και όλοι οι αξιωματούχοι –πολιτικοί και στρατιωτικοί. Το επιβλητικό κτίριο είναι στολισμένο με σημαίες και γιρλάντες με λουλούδια γύρω απ’ τα παράθυρα. [εδώ υπάρχει διαφορά με την προηγούμενη φωτογραφία, καθώς δεν βλέπουμε γιρλάντες] Παίζουν τον αυτοκρατορικό ύμνο, και οι επικεφαλής του νέου σχολείου παρουσιάζονται στον βαλή. Μια σύντομη προσευχή κι ο βαλής ανοίγει τις πύλες του νέου σχολείου και μπαίνουν σε μια μεγάλη αίθουσα ειδικά διαμορφωμένη για την περίσταση. Ο Ακίφ εφέντης κάνει μια αναδρομή του έργου των Τερακί από την ίδρυσή τους. Μιλά για την πρόοδο που έχει η δημόσια εκπαίδευση στα χρόνια του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ, ευχαριστεί τους γενναιόδωρους δωρητές χάρη στους οποίους χτίστηκε το νέο σχολείο. Αναφέρεται ιδιαίτερα στον Χασάν Φεχμί Πασά, τον Μεχμέτ Καπαντζή και τον Δρα Ριφάτ, που προώθησαν αυτό το όμορφο έργο –τους ήρωες-, χωρίς να ξεχάσει τα άλλα μέλη της επιτροπής. Ο βαλής απαντάει και συγχαίρει Καπαντζή, Ριφάτ και επιτροπή κι έπειτα επισκέπτονται τις αίθουσες διδασκαλίας, τους κοιτώνες και το εργαστήριο. Ο βαλής εκφράζει ξανά την πλήρη ικανοποίησή του και συγχαίρει θερμά τον πρόεδρο και τα μέλη της επιτροπής.
Ο Χασάν Ακίφ, ένας από τους ιδρυτές του σχολείου, σε φωτογραφία από το Salonica, a family cookbook της Esin Eden (δισέγγονής του) και του Νικόλα Σταυρουλάκη (Aθήνα, Talos Press, 1997)
To σχολείο συχνά αναφέρεται ως «εμπορική σχολή». Εκτός από το ότι στο πρόγραμμά του αναφέρονταν μαθήματα λογιστικής κλπ, όπως είδαμε παραπάνω, πιθανή εξήγηση ίσως δίνει ένα δημοσίευμα του Αυγούστου 1906:
«Μετά τον θάνατο στην Κωνσταντινούπολη του Ισμαήλ Εφέντη, διευθυντή της Εμπορικής Σχολής, η Επιτροπή του σχολείου Γιαντικιάρ Τερεκί επιφορτίστηκε να ενώσει τα δυο σχολεία. Το παλιό κτίριο της Εμπορικής Σχολής θα προορίζεται αποκλειστικά για εσωτερικούς μαθητές».
Όπως και να ’χει, τα επόμενα χρόνια ανακοινώνονται κι άλλα παραρτήματα , ένα απ’ αυτά σίγουρα χτίζεται (το Γιαλιλάρ, που ήταν και το τελευταίο που έκλεισε -το 1923 μετά τη συνθήκη της Λωζάννης). Το κτίριο της Κασσάνδρου μάλλον εγκαταλείπεται κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, υφίσταται ζημιές τον Ιούνιο του ’13 και δεν είναι ξεκάθαρο ως τι λειτούργησε μέχρι τη φωτιά του ’17, που όμως το άφησε ανέγγιχτο.
Υπάρχει μια φωτογραφία (από ανάρτηση Ι.Βλαχόπουλου, αν θυμάμαι καλά) που το δείχνει με ταμπέλα «... ΦΥΛΑΚΗΣ» και χωροφύλακες μπροστά. Κάποια σχολή χωροφυλακής, προφανώς, αλλά ποιού τμήματος και πότε δεν είναι σαφές.
Κρατάμε όμως την ημερομηνία εγκαινίων του κτιρίου: 19 Ιουνίου 1905 και, κατά 90%, τους αρχιτέκτονές του: Μπαρούχ και Αμάρ.