Αχειροποίητος η εκκλησία των προσφύγων.
Η Θεσσαλονίκη επωνομάστηκε προσφυγομάνα. Σχολεία, τζαμιά, τεκέδες, εκκλησίες συναγωγές χρησιμοποιήθηκαν κατά καιρούς για την στέγαση προσφύγων και πάσης φύσεως δεινοπαθούντων και αναξιοπαθούντων.
Η Αχειροποίητος όμως, λόγω της θέσης της στην πόλη, άδεια λόγω των μακροχρόνιων εργασιών σ αυτήν, με το φως της, τον μνημειακό της χαρακτήρα ήταν αυτή που μας έδωσε τις πιο χαρακτηριστικές φωτογραφίες από την στέγαση των προσφύγων
Από Σπύρο Αλευρόπουλο, Νίκανδρο Καστανίδη, Κατερίνα Κουμλίδου
“Αὐτοί, ἀφοῦ ἔστησαν τήν εἰκόνα τους στή θέση τοῦ ἱεροῦ,...”
Γ. Ιωάννου Παναγία ἡ Ρευματοκρατόρισσα
Η Αχειροποίητος είχε μετατραπεί σε καταυλισμό προσφύγων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου από τη Μακεδονία και την Ανατολική Θράκη, υποδέχτηκε εν συνεχεία τους Θεσσαλονικείς που έμειναν άστεγοι από την πυρκαγιά του 1917 και μετά το 1922 πρόσφυγες της Μικρασιατικής καταστροφής.
Από τις αρχές της τρίτης δεκαετίας του 20ού αιώνα ξεκίνησαν οι προσπάθειες της τοπικής Εκκλησίας να απομακρύνει, σε συνεργασία με τον τοπικό Έφορο Αρχαιοτήτων, τους αστέγους, πρόσφυγες και πυροπαθείς, από το εσωτερικό του ναού. Το 1921 οι ενορίτες της γειτονικής εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου, υποκινούμενοι προφανώς από κύκλους της Μητρόπολης, εκδηλώνουν πρωτοβουλία για την απόδοση της Αχειροποιήτου στη χριστιανική λατρεία, ενώ στις αρχές του επόμενου έτους και παρά το γεγονός ότι ο ναός έχει ήδη από το 1917 αποχαρακτηριστεί ως μουσείο, ο Γενικός Διοικητής Θεσσαλονίκης κοινοποιεί στον Μητροπολίτη και τον Έφορο Αρχαιοτήτων την υπ’ αριθ. 1740 διαταγή της 26ης Ιανουαρίου του 1922, που αφορά στην ἀπόδοσιν τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς εἰς τὴν λατρείαν τοῦ Ὑψίστου καὶ τὴν ἀλλαχοῦ ἐγκατάστασιν τοῦ Ἀρχαιολογικοῦ Μουσείου […]. Στα μέσα του 1922, ζητείται εκ νέου από τους πρόσφυγες που είναι εγκατεστημένοι στον περίβολο του ναού να αποχωρήσουν, γεγονός που προκαλεί την αντίδραση της Εφημερίδας των Βαλκανίων: “Εἰς τὸν περίβολον τοῦ Ἀρχαίου Βυζαντινοῦ ναοῦ τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς εὑρίσκονται ἀπὸ ἐτῶν ἐγκατεστημέναι μερικαὶ προσφυγικαὶ οἰκογένειαι. Αἱ οἰκογένειαι αὐταὶ διετάχθησαν ὑπὸ τῆς Γενικῆς Διοικήσεως νὰ ἐκκενώσουν ἐντὸς ὀκτὼ ἡμερῶν τὸ μέρος αὐτό, διότι λέγει τὸ πρὸς αυτοὺς ἀποσταλὲν ἔγγραφο, ἡ Ἱερὰ Μητρόπολις προτίθεται νὰ μεταβάλλει τὸν ναὸ εἰς Μουσεῖον χωρὶς ὅμως νὰ τοὺς δίδεται καὶ ἄλλο μέρος νὰ ἐγκατασταθοῦν. Οὕτως πετοῦνται στὸν δρόμο τόσαι πολυμελεῖς ἄποροι οἰκογένειαι, διὰ νὰ ἐγκατασταθοῦν μερικὲς πλάκες ἀμφιβόλου ἀρχαιολογικῆς ἀξίας.”
Εσωτερικό Αχειροποιήτου. Αρχές 20ου αι. Ελαιογραφία Pierre le Larcleur. Συλλογή Καλφαγιάν
Εσωτερικό Αχειροποιήτου. Σχέδιο με μολύβι του P. Paul Jouve 1916.