Θέατρο EDEN ή ΕΔΕΜ. 1884-1917.
Από τη Μάρα Νικοπούλου και τον Δαυίδ Μπράβο
Χωροταξικά-όπως είδαμε εδώ https://archive.saloni.ca/1310-θα το τοποθετούσαμε στην αρχή της Αντιγονιδών.
Σήμερα παραθέτουμε μερικά ιστορικά στοιχεία (από την έρευνα του Δαυίδ Μπράβου και κάποια πρόσθετα) η ιστορία όμως του Eden δεν εξαντλείται εδώ.
Η αρχή ουσιαστικά οφείλεται στην σύνδεση του σιδηροδρόμου με το Βελιγράδι (1888, όπως μας πληροφορεί o Theodoros Natsinas) που ήταν ήδη συνδεδεμένο με την Βιέννη, και έτσι το κύκλωμα παραστάσεων που περιόδευε Ευρώπη και Ανατολή έγινε εύκολα προσβάσιμο. Οι θιασάρχες επιβιβάζουν τους ηθοποιούς στο τραίνο, φορτώνουν τα σκηνικά και σε λίγες ώρες φτάνουν στον προορισμό τους. Ποιοτικές μετακλήσεις από Γαλλία – Ιταλία – Γερμανία – Αυστροουγγαρία – Ισπανία – Ελλάδα που νωρίτερα είχαν απολαύσει Παριζιάνοι, Μιλανέζοι, Βιεννέζοι, κάνουν πλέον σταθερά την εμφάνιση τους στο EDEN, ένα κομψό θέατρο με αξιοπρεπείς εγκαταστάσεις, 1200 θέσεων.
Όπερα, θέατρο, οπερέτα, βωντεβίλλ, κομεντί φρανσέζ, συναυλίες κλασσικής, μίμοι και ακροβάτες, πυγμαχία !, ελληνικό μελόδραμα, επιθεώρηση, τραγωδία, χοροί και άλλες κοινωνικές εκδηλώσεις. Ο συντονισμός των παραστάσεων σε σχέση με τις πρεμιέρες τους στο εξωτερικό είναι αξιοθαύμαστος. Λειτουργούσε όλα αυτά τα 33 χρόνια, με πλήρες πρόγραμμα όλη την χειμερινή περίοδο (τέλη Αυγούστου-Μάιο).
Ανταγωνισμό είχε αρχικά μόνο από το θέατρο Jupiter (1890), στην Λεωφόρο Νίκης. Πριν το 1890 στον χώρο του Jupiter υπήρχε το Γαλλικό Θέατρο το οποίο κάηκε στην τότε μεγάλη πυρκαγιά. Μετά το 1905 το Jupiter ονομαζόταν και Όμιλος Φιλομούσων. Αργότερα με ριζικές τροποποιήσεις μετατράπηκε στο Ωδείον-ODEON, μέχρι την πυρκαγιά του 1917. [Το είχαμε δει εδώ: https://archive.saloni.ca/964]
Ο Γκαρμπολάς, δυστυχώς, στις εφημερίδες του σπάνια δίνει πληροφορίες για ξένους θιάσους. Προωθεί μόνον ελληνικό μελόδραμα. Αντίθετα η Journal de Salonique, του Σααδή Λεβή, καταγράφει τα πολιτιστικά με λεπτομέρεια και με κριτική αποτίμηση από ειδικούς δημοσιογράφους. Οι αναφορές της Journal στο EDEN και τον Elie Noah είναι άπειρες και συχνά διθυραμβικές. Ευμενή κριτική και αποτίμηση δίνει στις καλές παραστάσεις από όπου κι αν προέρχονται. (Το Θέατρο Λ. Πύργου, ο διευθυντής του Ρώμπαπας, ο Όμιλος Φιλομούσων είναι η επόμενη γενιά θεάτρου που εξιτάρει την εφημερίδα).
Το κοινό στη Θεσσαλονίκη σύντομα απέκτησε κριτήριο και έγινε υποψιασμένο μουσικά και θεατρικά. Είχε άποψη για το ανέβασμα των παραστάσεων και έτρεφε μεγάλο σεβασμό σε συγγραφείς συνθέτες και ηθοποιούς. Έμαθε να περιφρονεί τις αρπαχτές και τα μπουλούκια. Ο κόσμος τραγουδά διάφορες άριες στην καθημερινότητά του. Ένα συνεχώς αυξανόμενο κοινό άρχισε να τραγουδάει στους δρόμους όπερα τα βράδια σαν ένα είδος ραδιόφωνου της εποχής. Με την οικονομική άνθηση, δημιουργείται νέα αστική και μικροαστική τάξη, που διψά να δει την πόλη να μετατρέπεται σε κοσμοπολίτικο ευρωπαϊκό κέντρο. Για το πολιτιστικό 1900 μπορούμε να πάρουμε μία γεύση εδώ: https://archive.saloni.ca/449
Η επίδραση του EDEN ήταν τεράστια. Την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα, οι αίθουσες παραστάσεων θα αυξηθούν κατακόρυφα. Οι περισσότερες θα δημιουργηθούν στην Νίκης και την Χαμιδιέ (Εθν. Αμύνης). Το θέατρο και ο πολυχώρος του κήπου του Λευκού Πύργου πλέον πρωταγωνιστούν. Ολύμπια, Σκέιτιγκ και Αλάμπρα – Παλλάς – Ωδείο – Πατέ ακολουθούν. Οι θαμώνες πολλαπλασιάστηκαν. Η Θεσσαλονίκη έγινε απαραίτητος σταθμός όλων των θιάσων που περιόδευαν, ένα θεατρικό-οπερετικό στέκι.
To Θέατρο Εδέμ βρίσκεται στην πιο πολυσύχναστη γειτονιά πόλης, στην μεγάλη οδό Βαρδαρίου, στην στάση των τραμ.
Είναι από τα πιο γοητευτικά θέατρα της Ανατολής. Εκτείνεται σε 3 άνετους ορόφους (με θεωρεία, α και β εξώστη), και έχει χωρητικότητα 1200 ατόμων. Καθημερινά δίνονται με μεγάλη επιτυχία παραστάσεις από τους πλέον διάσημους γαλλικούς και ιταλικούς περιοδεύοντες θιάσους.
Ιδιοκτήτης και διευθυντής ο κ. Ελί Νοά.
Ανακοινώσεις για παραστάσεις
Αφίσες Όπερας της Εποχής.
Πολύ συχνά, ο χώρος δίδεται για σχολικές γιορτές και μαθητικές παραστάσεις και συναυλίες -εκεί τα πρωτεία κατέχουν από νωρίς τα ιταλικά σχολεία
Παράλληλα κάποιες φορές τα έσοδα «κανονικών» παραστάσεων πηγαίνουν υπέρ κάποιου σκοπού.
Στα συγκεκριμένα (ενδεικτικά μόνον) αποσπάσματα βλέπουμε δυο από τα σχετικά δημοσιεύματα που αφορούν σχολεία: τα αρμενικά σχολεία, αριστερά, και το γνωστό μας Γιαντικιάρ Τερακί (δεξιά) όπου μάλιστα υπολόγιζαν ότι θα μαζευτούν γύρω στις 200 λίρες.
Επίσης ενδεικτικά αναφέρουμε ότι αντίστοιχες βραδιές έγιναν υπέρ του αυτοκρατορικού στόλου (αρκετές), υπέρ της Λέσχης Matanot Laevionim, υπέρ της Mission Laique, της Alliance Francaise και πολλών πολλών άλλων…
Ξεχωρίζουμε επίσης αναφορές για παραστάσεις με ματινέ στις οποίες μπορούσαν να πάνε μόνον γυναίκες, όπως αυτή υπέρ της σχολής Hadikai-Irfani-Hamidi, (17/1/1907, αριστερά). Το απόκομμα δεξιά, από τον Οκτώβριο 1908, ξεκαθαρίζει ότι θα υπάρχουν ματινέ για τις τουρκάλες -κι εδώ ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι είμαστε πια μετά την επανάσταση των Νεότουρκων, που κατά τα άλλα είχαν δηλωμένες «πιο φεμινιστικές» θέσεις.
Παλιότερα, στην “περίκλειστο” πόλη λειτουργούσε και το Ιταλικό Θέατρο με 1-2 παραστάσεις τον χρόνο. Ήταν ένα ερείπιο ήδη το 1877. Η τοποθεσία του κάτω από την Φράγκων στο ύψος της Οθωμανικής Τράπεζας (σήμερα Ωδείο), στην οδό Βεροίας. Έχει ειπωθεί πως αυτό ήταν νωρίτερα το τοπικό Κονκόρδια, (επωνυμία που μας είχε μπλέξει πολύ στις παλιές συζητήσεις για την καμένη πρόσοψη του Eden) δεν έχει όμως επαληθευτεί η ύπαρξη τέτοιου ονόματος από τον τύπο της εποχής. Και πάντως με την Εγνατία δεν είχε καμία σχέση. Το σίγουρο είναι ότι Κονκόρδια υπήρχε στην Κωνσταντινούπολη (απ' όπου και το απόσπασμα) και πολλές φορές παραστάσεις από το EDEN ανέβαιναν αμέσως μετά στο Κονκόρδια της Πόλης και το αντίστροφο.
Κάποιες απόπειρες «κινηματογραφικών» προβολών είχαν γίνει στο Εden ήδη από το 1900. Μαθαίνουμε ότι αυτή του 1900, με τον «βιογράφο», στην αρχή τουλάχιστον δεν είχε ιδιαίτερη απήχηση καθώς η αίθουσα δεν γέμισε.
Προβλήματα αντιμετώπισε και τουλάχιστον μία ματινέ του ηλεκτρικού προβολέα τον Ιανουάριου του 1908. Λήφθηκαν μέτρα ώστε οι πρωινές προβολές του επόμενου Σαββατοκύριακου να γίνουν κανονικά.
Το EDEN απέκτησε και τον τίτλο του «Σινεμά» από το 1910. Με τον πλήρη εξηλεκτρισμό της επιχείρησης, απέκτησε και τα τότε τελευταίας τεχνολογίας μηχανήματα προβολής. Ο καλλιτεχνικός του διευθυντής Elie Noah φρόντιζε για την ποιότητα των θεατρικών και κινηματογραφικών παραστάσεων με πάθος, ευαισθησία, γνώση και τις σωστές διεθνείς διασυνδέσεις. Τα κινηματογραφικά έργα ήταν διαλεγμένα με αυστηρή επιμέλεια από τις σοβαρότερες εταιρείες διανομής. Ένας αρτ κινηματογράφος της εποχής -χωρίς όμως να πάψει να λειτουργεί και ως θέατρο.
Από ένα δημοσίευμα της εποχής, μαθαίνουμε ότι κάποιοι (πιθανόν ανταγωνιστές; ) λίγο πριν ανοίξει τις πόρτες του το σινεμά Eden αφισοκόλλησαν πάνω στις αφίσες του. Η διεύθυνση προειδοποίησε κάθε ενδιαφερόμενο ότι οι αφίσες που τοποθετούνται πάνω σε αυτές του Eden θα αφαιρούνται!
Όπως φαίνεται, υπήρχε και κήπος με παραστάσεις με άλογα, παντομίμες, κλόουν κλπ. Ίσως αυτός ο χώρος γίνεται το Cafe-Concert του Eden.