Για τον Αιδ. Πήτερ Κρόσμπι (1828-1904), τον τάφο του οποίου είδαμε πρόσφατα σε φωτογραφία και μπορούμε ακόμα να επισκεφθούμε στο Προτεσταντικό Κοιμητήριο δίπλα από τα ανατολικά τείχη (https://www.facebook.com/thessalonikilostcity/posts/1157315964758035 ή εδώ: https://archive.saloni.ca/1810).
Ήρθε στην πόλη τη δεκαετία του 1850 (1851 ή 1857, θα το δούμε παρακάτω) ως ιεραπόστολος με στόχο τον προσηλυτισμό Εβραίων, όπως γράφεται σε ορισμένες μελέτες. Δεν τα κατάφερε ή δεν το προσπάθησε καν. Η δράση του όμως και το αποτύπωμα που άφησε ήταν μεγάλα και σημαντικά σε διάφορους τομείς.
Φωτογραφία ή κάποιο πορτραίτο του δεν βρήκα. Οπότε καταφεύγω σε άλλου τύπου «εικονογράφηση» για να δούμε λίγα πράγματα για τον ίδιο και το σχολείο του.
Μαρα Νικοπούλου
Facebook:
https://www.facebook.com/thessalonikilostcity/posts/1164345690721729
Με πρώτη την γνωστή εικόνα της Πύλης του Βαρδάρη (Χρυσή Πύλη) όπως μας την παρέδωσε το 1831 ο Κουζινερί. Στο ένθετο, η εξαιρετικής σημασίας επιγραφή που βρίσκεται τώρα στο Βρετανικό Μουσείο και αποτελεί αντικείμενο πολλών μελετών. Η επιγραφή (που υπάρχει και σε φωτογραφία του 1866) σώθηκε κατά την κατεδάφιση της Πύλης, το 1874, από τον Πίτερ Κρόσμπι και παραδόθηκε στον Βρετανό πρόξενο Μπλαντ, και 3 χρόνια μετά έφτασε στο Βρετανικό Μουσείο. [https://www.britishmuseum.org/collection/object/G_1877-0511-1?fbclid=IwAR3KFHPjbHauF2rZS6trby6HzNh_cmZSpKTg8y3NSNKAKsl7cJRkZcuBWDo] Εκεί, ως δωρητής αναφέρεται ο Μπλαντ, η συμβολή του Κρόσμπι όμως είναι γνωστή από διάφορες μελέτες και αλληλογραφία. Τον συναντάμε (έστω με λάθος γραμμένο το όνομά του-Crosby αντί για Crosbie) ακόμα και στο άρθρο της ελληνικής Wiki για την Χρυσή Πύλη
Η παρέμβαση του Κρόσμπι για την επιγραφή ήταν σίγουρα σωτήρια (άλλο κομμάτι της, όπως και τα περισσότερα μάρμαρα της Πύλης χρησιμοποιήθηκαν για να μπαζωθεί και να φτιαχτεί η παραλιακή/νυν Λ. Νίκης). Το Βρετανικό Μουσείο, όμως, έχει και κάτι που προμηθεύτηκε απευθείας από τον ίδιο τον Κρόσμπι το 1867, καταχωρημένο στην κατηγορία «κοσμήματα»: Πρόκειται για ένα μικρό φύλλο χρυσού -5 x 2,5 εκατοστά- με επιγραφή 10 γραμμών, που προέρχεται από την Αμφίπολη. [https://www.britishmuseum.org/collection/object/G_1867-0807-1?fbclid=IwAR0fYWjlvANzx0iuNOr-ilIeKaI3OKBnKV0Vj9c4VDShtpGN4UxnnpZyIDk ] Ανάμεσα στις δύο καταγραφές του καταλόγου βλέπουμε μια διαφορά: Η επιγραφή της Πύλης ήταν δωρεά στο Μουσείο, το ‘κόσμημα’ αγοράστηκε από τον Κρόσμπι
Στον επικήδειο για τον Κρόσμπι, είδαμε την αναφορά για την συμβολή του στη δημιουργία του νεκροταφείου. Στην ιστοσελίδα της Ευαγγελικής Εκκλησίας Γερμανόγλωσσων Ελλάδος μαθαίνουμε περισσότερα: «Πριν ακόμα ιδρυθεί η γερμανόφωνη ευαγγελική- προτεσταντική ενορία, ο Άγγλος ιεραπόστολος Πήτερ Κρόσμπι ίδρυσε το 1887 την προτεσταντική ένωση κοιμητηρίων. Σχεδίασε και κατασκεύασε ένα νεκροταφείο για όλες τις ιθαγένειες». [https://www.evkithes.de/el/]
Στο απόσπασμα φωτογραφίας του Zepdji βλέπουμε τον χώρο που λίγα χρόνια αργότερα θα γινόταν το νεκροταφείο εντελώς κενό.
Ας πιάσουμε το βασικό έργο του Αιδ. Κρόσμπι, αυτό της εκπαίδευσης:
«Σύμφωνα με την υπό έκδοση μελέτη της Leah Bornstein-Makovetzky, για τις προτεσταντικές ιεραποστολές και τους Εβραίους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο Αιδ. Πήτερ Κρόσμπι, ένας Σκωτσέζος Ιεραπόστολος, ίδρυσε σχολείο θηλέων στη Θεσσαλονίκη το 1851. Με μικρά διαλείμματα, το σχολείο συνέχισε να λειτουργεί μέχρι τον θάνατο του Κρόσμπι τον Δεκέμβριο [Νοέμβριο με το παλιό ημερολόγιο] του 1904. Κάθε χρόνο, όλη αυτή την περίοδο, κατά μέσο όρο φοιτούσαν στο σχολείο 150 κορίτσια. Μελετούσαν την Παλιά και την Καινή Διαθήκη στα γαλλικά και τα λαντίνο. Μάθαιναν επίσης τρεις γλώσσες, γαλλικά, αγγλικά και λαντίνο, γραφή και ανάγνωση, γεωγραφία, ιστορία, αριθμητική, ράψιμο και ωδική. Tον πρώτο καιρό, η ηγεσία των Εβραίων απέφευγε τον Κρόσμπι και το σχολείο του, μετά όμως κέρδισε την εμπιστοσύνη και την εκτίμησή τους -κι ένας βασικός λόγος ήταν ότι ποτέ δεν προσπάθησε να πείσει μαθήτριές του να προσηλυτιστούν. Μετά τον θάνατο του Κρόσμπι και την άφιξη νέου διευθυντή, οι περισσότεροι γονείς πήραν τις κόρες τους από το σχολείο. Ως τότε, χιλιάδες εβραιοπούλες είχαν μορφωθεί εκεί αλλά ούτε μία δεν ασπάστηκε τον Χριστιανισμό», γράφει η Μίνα Ρόζεν του τμήματος Εβραϊκής Ιστορίας του Παν/μίου της Χάιφα, παραπέμποντας στην Leah Bornstein-Makovetzky [Μinna Rozen, On Nationalizing Minories]
Η αναφορά για το 1851, ως έτος ίδρυσης του σχολείου, έρχεται σε διαφωνία με το 1857 που έγραφε η JdS στον επικήδειο που εκφώνησε ο Αιδ. Χάσκελ. Μπορεί να ήταν τυπογραφικό λάθος της Journal, καθώς κάποια άλλα στοιχεία συνηγορούν στο 1851. Για παράδειγμα, το δημοσίευμα του 1902 που μιλάει για την επέτειο 50 χρόνων από την άφιξη της συζύγου Κρόσμπι, μιας και φαίνεται παράξενο να είχε φτάσει η σύζυγος πριν τον ίδιο εκείνα τα χρόνια. Ευκαιρία να το δούμε:
Με τίτλο «Μια πενηντακονταετία» η JdS περιγράφει την γιορτή που οργανώθηκε στη Σχολή Κρόσμπι για την ‘σεβάσμια ιδρύτριά’ της. Της έκαναν έκπληξη, μαζεύτηκαν στο σαλόνι, πρώτα έβγαλε λόγο στα αγγικά η νυν διευθύντρια και μετά μία μαθήτρια εκπροσωπώντας τις συμμαθήτριές της απευθύνθηκε στην κα Κρόσμπι. Η νεαρή τους ηλικία δεν τους επιτρέπει να αντιληφθούν τι σημαίνει μισός αιώνας αφοσίωσης στο καθήκον, σε μια αποστολή ευαίσθητη, δύσκολη και ευγενή, σαν τη δική της. Οι μητέρες τους, μικρές, κάθισαν κι αυτές στα ίδια θρανία, από εκεί έμαθαν όσα ξέρουν, δείχνουν την αγάπη προς τις κόρες τους σύμφωνα με τις συμβουλές της Κρόσμπι, που είναι κι αυτή κάπως σαν μάνα τους. Όλες οι μαθήτριες προσεύχονται στον Θεό να την έχει καλά και να μεγαλώσει και τους δικούς τους απογόνους. Την αγκαλιάζει, η κα Κρόσμπι συγκινείται μέχρι δακρύων, της δίνουν λουλούδια και αναμνηστικά.
Για λίγο πριν το γύρισμα του αιώνα, υπάρχει και η μαρτυρία της Εστρέα Αελιόν. Γεννημένη στη Θεσσαλονίκη το 1884, κόρη του κοσμηματοπώλη Ματαλόν και εγγονή Ερρέρα, στα 100 της γενέθλια υπαγόρευσε τις αναμνήσεις της, κι ανάμεσά τους στοιχεία για το σχολείο της: αυτό του Ιεραπόστολου Κρόσμπι και της γυναίκας του.. Τους αναφέρει ως Άγγλους, λέει όμως ότι «ήταν πολύ καλό σχολείο. Ο κ. Κρόσμπι ήξερε πολύ καλά Ισπανικά, Εβραϊκά, ιουδαϊκά, Ράσι, τα πάντα… Και σε όλες τις Εβραιοπούλες δίδασκαν την Βίβλο. Οι Εβραιοπούλες διδάσκονταν την Παλαιά Διαθήκη. Και τα κορίτσια που δεν ήταν Εβραίες, η κυρία [δυσανάγνωστο] τα δίδασκε την Καινή».
Μάθαιναν Επίσης Γαλλικά και κέντημα.
Το σχολείο είχε μαθήτριες όλων των κοινωνικών τάξεων. Τα φτωχά κορίτσια δεν τα χρέωναν και η Εστρέα σχολιάζει τις πράξεις φιλανθρωπίας του ζεύγους Κρόσμπι που έφερνε μεταχειρισμένα ρούχα από την Αγγλία και τα μοίραζε στα κορίτσια που είχαν ανάγκη. Αναφέρει επίσης την Ρέινα Κοέν: χάρη στην μόρφωση που έλαβε εκεί, αυτή η κοπέλα φτωχής οικογενείας έφτασε να εκδώσει τρία βιβλία και πολλά πολιτικά δοκίμια στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού. «Είχαν έρθει στη Σαλονίκη ελπίζοντας να προσηλυτίσουν τους Εβραίους στον προτεσταντισμό. Αλλά αυτό δεν νομίζω ότι το κατάφεραν, έγιναν όμως πολύ φίλοι με τον εβραϊκό πληθυσμό της Σαλονίκης και τους εκτιμούσαν [οι Εβραίοι] πολύ», γράφει η Εστρέα στα λαντίνο.
Η JdS, σε σκόρπια δημοσιεύματα, μας δίνει μερικά ακόμα στοιχεία για τα τελευταία χρόνια του σχολείου επί Κρόσμπι και τα πρώτα μετά τον θάνατό του.
Τo 1902, στην τελετή απονομής απολυτηρίων, παρίσταται ο βαλής Χασάν Φεχμί, ο σερ Α. Μπιλιότι του Βρετανικού Προξενείου και άλλοι. Λίγους μήνες μετά, τον Δεκέμβριο 1902, αντιπροσωπεία του σχολείου τραγουδά το «Ο Θεός σώζοι τον Βασιλέα» προς τιμήν του Εδουάρδου Ζ’, παρουσία του Μπιλιότι, ο οποίος παραγγέλνει 12 αναμνηστικά μετάλλια για να τους τα δώσει.
Το 1903, μαθαίνουμε ότι εδώ και πάνω από 2 χρόνια έχει ιδρυθεί φιλανθρωπικός σύλλογος αποφοίτων της σχολής. Λέγεται Guild of Sympathy (Λέσχη Αλληλεγγύης, είναι ίσως το πιο κοντινό στα ελληνικά) και πρόεδρός της το 1903 είναι η Δις Β. Κόβο.
Μετά τον θάνατο του Κρόσμπι, η σχολή (και ο σύλλογος) συνεχίζουν να λειτουργούν. Τον Δεκέμβριο του 1905, ο γιατρός Μισραχή με επιστολή του στην JdS περιγράφει τον Σύλλογο του «εξαιρετικού εγγλέζικου σχολείου» και το έργο του – θα προσφέρει στο Νοσοκομείο Χιρς 2500 φράγκα! Τα ονόματα που αναφέρει αναλυτικά μάς δείχνουν ότι πολλές εβραιοπούλες πολύ καλών οικογενειών είχαν φοιτήσει εκεί. Στο Διοικητικό Συμβούλιο βλέπουμε τις Βίντα Αλαλούφ, Φλόρ Χασόν, Ρισέτα Σαπόρτα, Εσμεράλδα Μισραχή, Εστερίνα Σαλμονα, Λουσί Γιακοέλ. Ραχήλ Εζράτι.
Σημειώνουμε ότι εδώ και πολλά χρόνια [από το 1874] λειτουργεί πια και η Αλιάνς Θηλέων. Φαίνεται όμως ότι πολλές εβραϊκές οικογένειες προτιμούσαν τα ξένα -και μικρότερα- σχολεία για τα κορίτσια τους.
Παραμένουμε στα δημοσιεύματα του Δεκεμβρίου 1905, γιατί τότε -με αφορμή το μπαζάρ που διοργανώνει ο Σύλλογος Αποφοίτων- μαθαίνουμε για πρώτη φορά μία διεύθυνση της σχολής. Εκείνον τον χρόνο, λοιπόν, βρίσκεται στην «Μεγάλη Οδό Βαρδαρίου [Εγνατία], κοντά στην Αψίδα του Θριάμβου, απέναντι από το ελληνικό Γυμνάσιο, στο κτίριο του κ. Μενεξέ».
Στο διάγραμμα βλέπουμε με μπλε βούλα το Γυμνάσιο, με κόκκινο το κτίριο Μενεξέ -αυτό δεξιά στην φωτογραφία.
Μετά τους Κρόσμπι, η σχολή διευθύνεται πια από την Δίδα Μαρί Φρεντού και εδώ αναφέρεται ως Σκοτσέζικη Προτεσταντική Σχολή.
To 1907 το σχολείο αλλάζει. Τον Σεπτέμβριο του 1907, στην JdS μπαίνουν διαφημίσεις για το «Διεθνές Αγγλικό Γυμνάσιο», θηλέων ΚΑΙ αρρένων για πρώτη φορά. Τα μαθήματα θα ξεκινήσουν στις 16 Σεπτεμβρίου. Πληροφορίες στην διευθύντρια Φρεντού και ως διεύθυνση – δίνεται η Ελληνική Προτεσταντική Εκκλησία. Δηλαδή, η γνωστή εκκλησία στην Κ. Παλαιολόγου, που είχαμε δει εδώ https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=707145916441711&id=204212503401724. ( ή εδώ: https://archive.saloni.ca/1143) Ίσως αυτό σημαίνει απλώς ότι εκεί βρίσκεται πια το γραφείο της Φρεντού -μπορεί και λόγω γειτνίασης με το κτίριο Μενεξέ, εάν ακόμα στεγάζεται εκεί το σχολείο. Άγνωστο.
Λίγους μήνες αργότερα, πάντως, τον Ιανουάριο 1908, μία άλλη διαφήμιση αναφέρει μόνον σχολείο ΘΗΛΕΩΝ στην λεωφόρο Χαμιδιέ πια. Διδάσκονται: Αγγλικά, Γαλλικά, Ελληνικά, Γερμανικά, Γυμναστική, Ωδική κ.λπ [σικ]. Ιδιαίτερα μαθήματα Αγγλικών και ειδικά τμήματα τα απογεύματα.
Επισημαίνουμε τα ιδιαίτερα και το φροντιστήριο.
Για τα οποία, τον Ιούλιο 1908 με τρεις δημοσιεύσεις, μαθαίνουμε ότι θα συνεχιστούν και το καλοκαίρι.
Να υποθέσουμε, όμως επίσης, ότι η απόπειρα για σχολείο αρρένων απέτυχε και ξαναγύρισαν μόνο στο θηλέων; Ίσως.
Είδαμε στην αρχή ότι η σύμφωνα με την Bornstein-Makovetzki, οι γονείς απέσυραν τις μαθήτριες μετά την αλλαγή διεύθυνσης. Θα μπορούσε αυτός να ήταν ένας πρόσθετος λόγος.
Στην εργασία της Pomeroy για την Αελιόν, υπάρχει άλλη μία αναφορά σχετικά με το «τέλος» της σχολής: Γράφει ότι απορροφήθηκε από την Αλιάνς Θηλέων και παραπέμπει στη Ρένα Μόλχο [Education in the Jewish Community of Thessaloniki in the Beginning of the
Twentieth Century, Balkan Studies, 34, 259-269] Μάλλον όμως η παραπομπή σχετίζεται με τη γενικότερη ιστορία της Αλιάνς γιατί δεν είδα να αναφέρεται τίποτα για το σχολείο του Αιδεσιμότατου Κρόσμπι και την τύχη του.