Άγιοι Απόστολοι και ένα (ακόμα) θέμα με τον μιναρέ τους

Οι Δώδεκα Απόστολοι ή Άγιοι Απόστολοι έχουν φωτογραφηθεί άπειρες φορές -και από πολύ νωρίς. Έτσι, είχε εντοπιστεί και το ένα θέμα με τον μιναρέ του: τα διαφορετικά καπέλα που εμφανίζονται κατά καιρούς, κάτι που έχει βοηθήσει και στην χρονολόγηση διάφορων φωτογραφιών. Εξετάζοντας λίγο προσεκτικά τα γαλλικά αρχεία, όμως, προκύπτει και κάτι ακόμα: Ο μιναρές δεν κατεδαφίστηκε το 1925-6 μαζί με τους περισσότερους της πόλης, αλλά πολύ νωρίτερα., ίσως ήδη λίγο μετά τη φωτιά του 1917. Μήπως ήταν ο πρώτος που κατεδαφίστηκε;

Μάρα Νικοπούλου

Facebook: https://www.facebook.com/thessalonikilostcity/posts/pfbid035Rp3wNnm7wxujEQvbhW8bKZ7mcw4NE61DUVAPwmDnTM8Ppdh6kG8rq7vDsfrXBKml

Φωτογραφία του Paul Fils (Operateur KF), τον Μάρτιο του 1917. Ο Fils στέκεται ανατολικά και βγάζει κυρίως την νότια πλευρά του ναού και τον μιναρέ, αποφεύγοντας τον χώρο του νεκροταφείου πίσω από την ανατολική όψη. Το περίεργο είναι η λεζάντα: Θεσσαλονίκη. Η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων και ο μιναρές του παλιού τζαμιού. Ο μιναρές κατεδαφίστηκε τον Σεπτέμβριο 1917. [Salonique. L'église des Saints-Apôtres et le minaret de l'ancienne mosquée. Le minaret a été démoli en septembre 1917] Θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει ότι πρόκειται για άλλο ένα λάθος σε λεζάντα. Αλλά γιατί να το βάλουν; Δεν αφορά κάποια «υποχρεωτική» πληροφορία (στο στυλ: βλέπουμε το τάδε τζαμί) σαν αυτές όπου συνήθως γίνονται τα λάθη στα ονόματα.

Στις πολλές φωτογραφίες του ναού στα χρόνια του ΑΠΠ, υπάρχουν αρκετές που δεν φαίνεται ο μιναρές, είτε γιατί βρίσκεται στην άλλη πλευρά και κρύβεται -ήταν σχετικά κοντός- είτε γιατί όταν φωτογραφίζουν την δυτική πλευρά επιλέγουν να τον κόψουν από το κάδρο. Υπάρχει όμως αυτή του Charles Martel(Operateur KMC) από τον Μάρτιο του 1918, όπου ο μιναρές όντως απουσιάζει. Λείπουν επίσης τα υπολείμματα της παλιάς μάντρας και τα δέντρα που ήταν κολλητά στον ναό (όλ’ αυτά φαίνονται στην προηγούμενη του Fils). Aντίθετα, εδώ βλέπουμε κάποιους σωρούς από πέτρες και μπάζα: έναν μεγαλύτερο προς την νοτιοδυτική γωνία του ναού, μικρότερους εκεί που ήταν η μάντρα κι εκεί που κάθεται ο άντρας με το παιδάκι και στον χώρο του παλιού νεκροταφείου. Κι ένα καρότσι. Όλα δείχνουν να επιβεβαιώνουν την πληροφορία της προηγούμενης λεζάντας. Ακόμα κι αν δεν μπορούν να μας δώσουν με ακρίβεια τον μήνα (Σεπτέμβριος), τοποθετούν την κατεδάφιση πριν τον Μάρτιο του 1918 – χρόνο κατά τον οποίο δεν έχουμε άλλες γνωστές «κατεδαφίσεις».

Για να φανεί καλύτερα η θέση του μιναρέ: τρεις φωτογραφίες, από διαφορετική απόσταση, σε διαφορετικές εποχές, αλλά από την ίδια πλευρά.

Ίσως επιλέχθηκε η κατεδάφιση αυτού του μιναρέ επειδή η εκκλησία λειτουργούσε ήδη από το 1913, [σε δημοσίευση της 29/6/1913 αναφέρεται ως «ανακτηθείς ναός»], και μετά τη φωτιά πιθανόν να ήθελαν να αναβαθμιστεί. Έχουμε δει ότι, λόγω της καταστροφής του Αγ. Δημητρίου, του Αγ. Νικολάου του Τρανού κλπ, έτρεχαν να ξανανοίξουν ναούς που ήταν έξω από την πυρίκαυστο[για την περίπτωση του Πρ. Ηλία εδώ: https://archive.saloni.ca/1342] Στους Άγιους Απόστολους πάντων, οι εσωτερικές εργασίες πάντως -αυτές που αφορούσαν τοιχογραφίες κλπ- έγιναν αρκετά χρόνια αργότερα: άρχισαν το 1926, όπως αναφέρει η ιστοσελίδα του ΥΠΠΟ [http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=1682]. Γενικά για τους μιναρέδες της πόλης ξέρουμε ότι 27 από αυτούς κατεδαφίστηκαν στα 1925-1926. Ξέρουμε όμως ότι η Θεσσαλονίκης είχε περισσότερους από τόσους, ακόμα και μετά τη φωτιά. Δεν έχω το βιβλίο του Άρη Παπάζογλου για να δω αν υπάρχει πλήρης κατάλογος με ημερομηνίες κατεδάφισης μιναρέδων είτε από τον εργολάβο που κέρδισε τον διαγωνισμό, είτε νωρίτερα. Βρήκα όμως μια αναφορά [στο: Μάνθος Βελογιάννης, Η διαχείριση των μουσουλμανικών και εβραϊκών μνημείων στη Θεσσαλονίκη], όπου φαίνεται καθαρά ότι δεν υπάρχει χρονολόγηση για την κατεδάφιση του μιναρέ των Αγ. Αποστόλων -παρατίθεται στην εικόνα.

Ένα παράπλευρο ερώτημα αφορά την χρονολόγηση μιας γνωστής αεροφωτογραφίας με την δυτική πλευρά της πόλης[Από Α. Γερόλυμπου, Το χρονικό της Μεγάλης Πυρκαγιάς], στην οποία ο μιναρές των Αγ. Αποστόλων φαίνεται καθαρά και μοιάζει να μην έχει καν ‘κοντύνει’ ακόμα. Η αεροφωτογραφία δεν είναι απ’ αυτές όπου τα συντρίμμια καπνίζουν ακόμα. Έχει τραβηχτεί σίγουρα αργότερα. Δεν ξέρουμε όμως πόσο αργότερα, κι ας υπήρχε ως τώρα μια τάση να την «αποδίδουμε» στο 1918. ¨ Ο Θόδωρος Νάτσινας -και τον ευχαριστώ γι’ αυτό- μας πληροφορεί ότι στο ίδιο το βιβλίο δεν δίνονται λεπτομέρειες για τον χρόνο λήψης των αεροφωτογραφιών, παρά μόνον ότι “το εικονογραφικό υλικό στο σύνολό του προέρχεται από ένα χειροποίητο αναμνηστικό άλμπουμ, με τίτλο Incendie de Salonique, 15-19 Aout 1917. που πουλιόταν στα κυλικεία της Στρατιάς της Ανατολής [...]“. Με βάση τα στοιχεία που βλέπουμε εδώ για τον συγκεκριμένο μιναρέ, μπορούμε πια να αναθεωρήσουμε το «1918» και να την επανα-χρονολογήσουμε σε κάποιους μήνες νωρίτερα, με την ελπίδα να βρεθεί και κάποιο πιο συγκεκριμένο στοιχείο για την ημερομηνία λήψης της.