Ομαδα ερευνας για την παλια Θεσσαλονικη
Νίκανδρος Καστανίδης
Στην είσοδο του κινηματογράφου Διονύσια εργαζόμενοι σ' αυτόν. Στη μέση σκυμμένος ο πατέρας μου, Παντελής, με τον μικρό μου αδελφό Ανδρέα. Η ταινία που έπαιζε τότε ήταν “Το Ποντικάκι” με τον Μίμη Φωτόπουλο και την Αλίκη Βουγιουκλάκη.
Ο κινηματογράφος Διονύσια στην Αγίας Σοφίας τη δεκαετία του 1940
Η θέση του κινηματογράφου Διονύσια, στην Αγίας Σοφίας 17
Aπ’ όσο ξέρουμε, η κρήνη στην συμβολή των οδών Τιμοθέου με Λυσία κοντά στον Όσιο Δαυίδ υπάρχει μόνον σε δύο παλιές-παλιές φωτό που την απεικονίζουν μισή (ευτυχώς διαφορετικό μισό). Σήμερα την βλέπουμε και ολόκληρη σε μια πρωτοεμφανιζόμενη -έστω και θολή- φωτό από δημοπρασία του Delcampe. Για μερικές δεκαετίες δεν υπάρχουν εικόνες της και την ξαναβρίσκουμε από τη δεκαετία του 60 και έπειτα. Η βρύση υπάρχει ακόμα, συχνά ‘διακοσμημένη’ με γκράφιτι… Συμμαζεύουμε τις φωτογραφίες και παρατηρούμε ορισμένα στοιχεία, που ίσως μας χρειαστούν άλλοτε.
Μάρα Νικοπούλου
Από την οδό Τιμοθέου, ο άγνωστος φωτογράφος τραβάει ολόκληρη την μπροστινή όψη της κρήνης. Στα δεξιά της, ο δρόμος ανηφορίζει προς την νυν Λυσία (εκτός κάδρου).
Πηγή: Delcampe Item n° #1724343328
Για πολλά χρόνια αυτή ήταν η μόνη γνωστή παλιά φωτό της κρήνης που, σύμφωνα με τον Β. Δημητριάδη (σ.107), χτίστηκε από τον Χατζή Μεχμέτ. Δεξιά της, ο δρόμος που είδαμε και προηγουμένως και η συμβολή του με την νυν οδό Λυσία. Κρατάμε ότι μάλλον έχει ‘γαϊδουροσκαλόπατα’ -ίσως μας χρειαστούν αργότερα. Κρατάμε επίσης ένα στρογγυλό (μισό, για την ακρίβεια) που φαίνεται δίπλα από την μαυροντυμένη γυναίκα στο βάθος. Διακρίνεται ολόκληρο και στην προηγούμενη φωτογραφία.
Μέρος της μπροστινής όψης της κρήνης, αυτή τη φορά σε πλάνο που δείχνει και την σχέση της με το Σουλουτζά τζαμί (Όσιος Δαυίδ) και τον κοντό μιναρέ του.[Aπό ανάρτηση Γ. Σιδηρόπουλου, ΠΦΘ].
Άλμα 40 χρόνων, και βρισκόμαστε στο 1959 με τα παιδιά της γειτονιάς να ποζάρουν μπροστά στη βρύση, σε οικογενειακές φωτογραφίες που αναρτήθηκαν από τον κ. Dimitris G. Koutsoumpelias στις ΠΦΘ. Το μεγαλύτερο μέρος του σοβά της έχει πέσει, τα γαϊδουροσκαλόπατα δεξιά της όμως είναι ίδια. Στηριγμένα κατά κάποιο τρόπο από μια κολώνα – κομμάτι από το «στρογγυλό» που είδαμε προηγουμένως, μεταφερμένο λίγο πιο χαμηλά ή άλλη ίδια;
Δυο έγχρωμες αποτυπώσεις της την δεκαετία του ’70. Αριστερά πάλι από το αρχείο του κ. Κουτσουμπελια και δεξιά σε ζουμ από φωτογραφία της Cynthia Thompson (1974-75, έχω σημειώσει από κάποια παλιά ανάρτηση). Η ανηφορίτσα δεξιά της δεν φαίνεται, αλλά…
…πρέπει ήδη να έχει διαμορφωθεί διαφορετικά -χωρίς σκαλοπάτια- όπως φαίνεται και στη φωτογραφία που συμπεριέλαβε ο Β. Δημητριάδης στην Τοπογραφία του.
Είναι μια απεικόνιση στο εξώφυλλο του βιβλίου: Selanik ve İstanbulda Yahudi Bankerler (Εβραίοι τραπεζίτες σε Θεσσαλονίκη και Κωνσταντινούπολη) (2011)της Nurdan İpek, όπου μεγάλη έμφαση δίνεται στους τραπεζίτες Allatini, Fernandez και Modiano από τη μεριά της Θεσσαλονίκης και στον τραπεζίτη Kamondo από τη μεριά της Κωνσταντινούπολης.
Στην δεύτερη φωτογραφία ο Abraham Kamondo H φωτογραφία του Abraham Kamondo περιλαμβάνεται στο τέλος του βιβλίου (σελ. 433). Έτσι αφήνεται να υπονοηθεί ότι οι τρεις εικονιζόμενοι στο εξώφυλλο είναι από τις οικογένειες Allatini, Fernandez και Modiano της Θεσσαλονίκης, μια και δεν υπάρχει άλλη φωτογραφία, εκτός του Abraham Kamondo, στο εσωτερικό του βιβλίου.
Νίκανδρος Καστανίδης
Η μικρή Κική Παπαδοπούλου (η γνωστή μας Μαρινέλλα) ποζάρει τη δεκαετία του ’40, στην αυλή της «Οικοκυρικής», με φόντο το καμπαναριό της Παναγούδας και κομμάτι της δυτικής όψης της εκκλησίας. Η φωτό προέρχεται από συνέντευξη της τραγουδίστριας στην Lifo
Από τον Νίκανδρο Καστανίδη
Κώστας Τομανάς (1914-1993), μαθηματικός, φροντιστής για πολλά χρόνια στο φροντιστήριο “Ευκλείδης” και συγγραφέας φροντιστηριακών βιβλίων και βιβλίων για τη σύγχρονη Θεσσαλονίκη.
Όλοι που ενδιαφέρονται κι ασχολούνται με την ιστορία της νεότερης Θεσσαλονίκης γνωρίζουν τα αντίστοιχα βιβλία του Κώστα Τομανά.
Τι είναι όμως γνωστό για τον ίδιο τον Κ. Τομανά;;
Είναι αλήθεια ότι στα βιβλία του υπάρχει ένα μικρό βιογραφικό του. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1914. Όλη η οικογένειά του ήρθε στη Θεσσαλονίκη το 1917. Μαθήτευσε στο Γ’ Δημοτικό Σχολείο δηλ. στο Ιωαννίδειο Σχολείο (γωνία της Φιλικής Εταιρείας με την Μανουσογιαννάκη). Στη συνέχεα τη σχολική χρονιά 1925-26 πήγε στο Β’ Γυμνάσιο (τότε, στη γωνία Εγνατία με Κων. Παλαιολόγου). Τον Οκτώβριο του 1932 πέρασε στο Τμήμα Μαθηματικών του παν. Θεσσαλονίκης.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στα αρχεία του Ιωαννίδειου σχολείου και της Γραμματείας του Τμήματος Μαθηματικών του ΑΠΘ καταγράφεται ως Κωνσταντίνος Τουμανάς, όχι Τομανάς, όπως είναι γενικά γνωστός σήμερα. Το πιθανότερο είναι ότι άλλαξε κάποια στιγμή το επίθετό του από Τουμανάς σε Τομανάς.
Από τα αρχεία του Γ' Δημοτικού Σχολείου Θεσσαλονίκης ή Ιωαννίδειο Σχολείο.
Μακεδονία, 14-10-1932, σελ. 4
Τα αποτελέσματα των εισαγωγικών εξετάσεων στη Φυσικομαθηματική της Θεσσαλονίκης. Μεταξύ των εισακτέων στο Τμήμα Μαθηματικών ήταν κι ο Τουμανάς Κωνσταντίνος.
Από τα μητρώα των φοιτητών της Γραμματείας του Τμήματος Μαθηματικών του παν, Θεσσαλονίκης, όπου και το όνομα Τουμανάς Κωνσταντίνος.
Ο Κωνσταντίνος Τουμανάς (αργότερα Τομανάς) το 1932
Εξώφυλλο φυλλαδίου του φροντιστηρίου “Ευκλείδης” το 1951, όπου φαίνεται το όνομα του Κ. Τομανά.
Πιθανότατα να άλλαξε το επίθετό του, μετά το 1936, από Τουμανάς σε Τομανάς.
[Η απεικόνιση είναι από το Ιστορικό Αρχείο Φροντιστών]
Δυο φωτογραφίες μιας βρύσης που, αντίθετα με αυτήν την Ξηροκρήνης, δείχνει να έχει μπόλικο νερό, σε σημείο που δεν έχει ακόμα αναγνωριστεί. Η πρώτη φωτό κυκλοφορεί χρόνια με χειρόγραφη λεζάντα «εκεί που παίρνουν νερό». Η δεύτερη είναι πρωτοεμφανιζόμενη και, παρόλο που είναι σε χαμηλότερη ανάλυση, δίνει ίσως περισσότερες πληροφορίες γιατί δείχνει πιο ψηλά τον τοίχο. Και η τωρινή εκδοχή της βρύσης με το Αθάνατο Νερό που της «μοιάζει», αλλά τα στοιχεία δεν είναι αρκετά για να ταυτιστεί. Αναζητώντας περισσότερα και για τις δύο…
Μάρα Νικοπούλου
Βλέπουμε μια βρύση ‘νεότερης τεχνοτροπίας’, σε τοίχο που φαίνεται σαφώς μεγαλύτερος από μια απλή μάντρα σπιτιού, και στην αριστερή μεριά της στέψης της ένα κομμάτι σωλήνα. Πολλές γυναίκες, κυρίως κοπέλες, Χριστιανές αν κρίνουμε απ’ τα ρούχα πιτσιρικάς και ένας ενήλικας που δείχνει παράταιρος με το πλήθος.
Η ύπαρξη δυο φωτογραφιών του ίδιου σημείου απομακρύνουν το ενδεχόμενο να μην είναι στη Θεσσαλονίκη. Εδώ βλέπουμε τον τοίχο μέχρι πιο ψηλά και μάλλον και το τέλος του. Αν ναι, τότε έχει περίπου 3,5 μέτρα ύψος. Λίγο παρακάτω υπάρχει κάτι που μοιάζει με οριζόντιο σωλήνα. Το ύψος του τοίχου θυμίζει περίβολο νεκροταφείων, νοσοκομείων και τοίχους αντιστήριξης… Σαν αυτούς που βλέπουμε σε διάφορες φωτογραφίες γύρω απ’ την Ευαγγελίστρια
[Πηγή φωτό: Delcampe Item n° #1724343328]
Η ίδια η κρήνη θυμίζει αυτήν που διαμόρφωσε ο Δήμος Θεσσαλονίκης στην Ευαγγελίστρια, στην μικρή πλατεία παραδίπλα από την συμβολή Γρηγ. Αυξεντίου με Κύπρου, σε αντικατάσταση παλαιότερης. Ο Γ. Ταμιωλάκης στην Ιστορία της ύδρευσης της Θεσσαλονίκης (Α’ έκδοση University Studio Press, 1985. H φωτογραφία εδώ -αριστερά- από την επανέκδοση ΕΥΑΘ, 2021) αποκαλεί την κρήνη αυτή «βρύση με το αθάνατο νερό». Έτσι την αποκαλεί και ο Γ. Αρτόπουλος (Οι κρήνες αφηγούνται, 2016, σελ.217-219), που μάλιστα βάζει και μια φωτογραφία της παλιότερης εκδοχής της, ό,τι είχε απομείνει στη δεκαετία του ’70 (δεξιά). Και στις δύο, ο τοίχος πίσω είναι χαμηλότερος από αυτόν των δύο προηγούμενων φωτογραφιών. Ωστόσο, ο κ. Αρτόπουλος θυμάται ότι «τη δεκαετία του 1950 ήταν μια κατασκευή με επίχρισμα στο ανώτερο τμήμα της οποίας δημιουργούταν απλό αέτωμα. Από το μέσον της όψης της κρήνης εξερχόταν ο κρουνός από τον οποίο έτρεχε το νερό που προφανώς ανέβλυζε από μια τοπική πηγή. Για να φτάσει κανείς τον κρουνό ανέβαινε ένα-δύο σκαλοπάτια. Αργότερα το έδαφος γύρω της ανυψώθηκε με αποτέλεσμα η κρήνη να ‘χαμηλώσει’» (σ.218) Και οι δυο βέβαια μιλάνε για πηγαίο νερό, οπότε ο σωλήνας που φαίνεται στις παλιές φωτογραφίες δημιουργεί αμφιβολίες για το αν οι δυο εκείνες δείχνουν την Βρύση με το Αθάνατο Νερό -για την οποία πάντως, ο κ. Αρτόπουλος, αναφέρει ότι «ίσως μάλιστα να είχε μετακινηθεί από την αρχική της θέση που ήταν πιο κοντά στον αυλόγυρο των κοιμητηρίων».
Όπως και να έχει, θα ήταν ενδιαφέρον να αναζητηθεί η παλιά εικόνα του «Αθάνατου Νερού» και η θέση της κρήνης που βλέπουμε στις δυο παλιές φωτό, είτε αυτά ταυτίζονται, είτε όχι.
Στην Αγία Τριάδα, στην πλαζ, και δίπλα στο κάμπιγκ του ΕΟΤ το Sun beach hotel. Παγωτάκι στην βεράντα πριν ή μετά το μπάνιο.
Μοσχίδης Παναγιώτης:
Tο Sun Beach είχε τη διασκέδαση στο υπόγειο! Η ντισκοτέκ-δισκοθήκη τότε ονομαζόταν Sea Blue.
Παραλιακό μέτωπο της Θεσσαλονίκης, από το ύψος της σημερινής Μορκεντάου μέχρι το ύψος της σημερινής Μητροπολίτου Ιωσήφ, περίπου, το 1903
Νίκανδρος Καστανίδης
Η βρύση κατάξερη και η φωτογραφία [από δημοπρασία του Delcampe] θολή -αποπνέει ζέστη, σαν τις μέρες που διανύουμε. Ωστόσο έδωσε όνομα σε μια γειτονιά, την Ξηροκρήνη, κι ας φαίνεται να περνούσε απαρατήρητη και τότε και τώρα. Τότε, παρόλο που ο τσιγγανομαχαλάς είχε την τύχη να αποτυπωθεί από διάφορους στρατιώτες… Τώρα, γιατί αν και είναι από τις ελάχιστες που διατηρούνται, βρίσκεται σε ακάλυπτο πολυκατοικίας. Οι άλλες φωτογραφίες της εδώ: https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=1011018722721094&id=204212503401724
Update με διόρθωση: Όπως επισημαίνει σε σχόλιο παρακάτω ο Ευστάθιος Ασλανίδης, η ονομασία Ξηροκρήνη δεν προέρχεται από την βρύση, αλλά από συνοικία της Κων/λης. Κατά σύμπτωση, ωστόσο, όντως υπήρχε εκεί και μία ξερή κρήνη.
Μάρα Νικοπούλου