H καταστροφή στη συνοικία Μπαλάτ αποκαλύπτει ή oδηγεί σε «ανακαλύψεις»…
Από τη Μάρα Νικοπούλου
Για τον χώρο της συνοικίας εδώ:
https://archive.saloni.ca/1348
Για την ζωή σ' αυτή τη συνοικία εδώ:
https://archive.saloni.ca/1349
Οκτώβριος 1917 και επί τρεις συνεχόμενες μέρες, η Μακεδονία αναφέρεται στην «ανακάλυψη νέας εκκλησίας». Κρατάμε τα στοιχεία: Επί της Βενιζέλου, παρά το τυπογραφείον Καστρινάκι-Γεωργαντά, τοίχος με ίχνη προσωπογραφίας, αψίς αρχαιολογικής αξίας. Σώζεται η βόρεια πλευρά, στο δυτικό άκρο υψούται στήλη με εικόνα του Αρχάγγελου Μιχαήλ και μαρμάρινο κιονόκρανο. Πριν τη φωτιά το σημείο ήταν ισραηλίτικο μαγαζί, οι παλιότεροι θυμούνται ότι παλιότερα ήταν μουσουλμανικός τεκές.
Κατά τα άλλα, μπήκε καντήλι και χωροφύλακας για να μην καταστραφούν οι «ανακαλυφθείσες αρχαιότητες». Οι οποίες, όμως, δεν ξέρουμε τι έγιναν… Στους επόμενους 1-2 μήνες, κοιτάζοντας ένα-ένα τα φύλλα, δεν βρήκα κάτι παραπάνω. Ίσως μου ξέφυγε. Η αναζήτηση με λέξεις κλειδιά επίσης δεν απέδωσε.
Και προχωράμε στην προσπάθεια προσδιορισμού του σημείου: Από διαφήμιση ξέρουμε ότι η διεύθυνση του τυπογραφείου Καστρινάκη-Γεωργαντά πριν τη φωτιά ήταν Βενιζέλου 105. Ξέρουμε ότι το 77 ήταν λίγο πάνω την Εγνατία. Μετρώντας σπίτια, το 105 βγαίνει να είναι πάνω από τη Φιλίππου και λίγο κάτω απ’ το «σπίτι του Μέιρ».Περίπου στη σημερινή Μπαλταδώρου, ας πούμε. Δηλαδή στο παλιό οικοδομικό τετράγωνο 258 που το νότιο μέρος του ανήκε στην συνοικία Balat, η μέση και η ανατολική γωνία στην Katip Musliheddin και η δυτική γωνία στην Kara Haci.
Έτσι κι αλλιώς, όπως είδαμε, στην προηγούμενη ανάρτηση ο Β. Δημητριάδης αναφέρει ότι τα όρια αυτών των μικρών συνοικιών συγχέονταν.
Η εικόνα της Βενιζέλου σ’ εκείνο το ύψος μετά την φωτιά ήταν αυτή.
Με το νέο ρυμοτομικό, διανοίχτηκε η νέα οδός Μπαλταδώρου και εκεί, στον αριθμό 8, υπάρχει ακόμα -κρυμμένος κάτω από πολυκατοικία- ο μικρός ναός του Σέργιου Πραγαμά. Είναι όμως αυτός η «νέα εκκλησία που ανακαλύφθηκε» το 1917;
Η θέση του ναού του Σέργιου Πραγαμά στην παλιά ρυμοτομία της πόλης είναι αυτή που βλέπουμε στον χάρτη αριστερά.
Ας δούμε -με ανάποδη χρονολογική σειρά- τι άλλο ξέρουμε:
Το 2016 συμπεριλαμβανόταν στην δράση «Αόρατα μνημεία… Ψηφιακή μνήμη».
Από τα άρθρα και το ενημερωτικό υλικό που κυκλοφόρησε τότε, μαθαίνουμε ότι «Αν και η Αρχαιολογική Υπηρεσία περιέλαβε το ναό στο χωροταξικό σχέδιο της Θεσσαλονίκης, τελικά το 1970 κτίζεται οικοδομή και ο ναός διατηρήθηκε σε αρκετά μεγάλο βάθος με αποτέλεσμα η πρόσβαση να είναι δύσκολη».
Από αυτό το απόσπασμα υπονοείται ότι «θάφτηκε» στα υπόγεια της πολυκατοικίας μόλις το 1970. Ή μήπως απλώς ξανα-θάφτηκε;
Στην αεροφωτογραφία του 1938, σημειώνεται με κόκκινο τόξο η (νέα τότε) οδός Μπαλταδώρου και με κίτρινη βούλα το κτίριο στον αριθμό 8.
Στο υλικό της δράσης του 2016, βλέπουμε επίσης σχέδιό του ναού, από δημοσίευση του Α. Ξυγγόπουλου στο Αρχαιολογικόν Δελτίον, τόμος 9, 1924/25, κάτω από τον τίτλο «Τυχαία ευρήματα εν Μακεδονία».
Ο τόμος 9 με ολόκληρη τη δημοσίευση εδώ: https://ir.lib.uth.gr/xmlui/handle/11615/41418
Παραθέτουμε την αρχή και το σχέδιο, και κρατάμε εκτός των άλλων ότι «ανευρέθη [το 1924-1925] ανασκαπτομένων των θεμελίων της οικίας Γιωσέφ Σαμουέλ και Γιακώ Μωϊς Σαλτιέλ»
Τα ονόματα αυτά δεν αναφέρονται στα κτηματολογικά στοιχεία του οικοδομικού τετραγώνου πριν τη φωτιά (όπως αυτά παρατίθενται από τους Θ. Μαντοπούλου-Παναγιωτοπούλου, Ευ. Χεκίμογλου, Επιχειρηματικότητα στη Θεσ/νίκη, τ.2β). Υποθέτουμε λοιπόν ότι είναι οι ιδιοκτήτες του οικοπέδου που χαράκτηκε με το νέο ρυμοτομικό, και αντίστοιχα του κτιρίου που υπήρχε εκεί πριν την τωρινή πολυκατοικία (αυτή της δεκαετίας του ’70)
Επιστρέφουμε στη δημοσίευση του Ξυγγόπουλου με δύο ακόμα παραγράφους.
Μαθαίνουμε ότι πρόκειται για τμήμα ρωμαϊκού λουτρού που μετατράπηκε σε εκκλησία (με προσθήκη της ανατολικής αψίδας και διακόσμησης, πρώτα με τοιχογραφίες και μετά με ψηφιδωτά.
Το πιο σημαντικό: το είχε δει ο Πέτρος Παπαγεωργίου το 1888 που είχε «πρωτοανακαλυφθεί». Και μετά ξαναχώθηκε -για να χρησιμοποιηθεί ως βόθρος, γράφει.
Σε άλλο σημείο της δημοσίευσης, ο Ξυγγόπουλος σχολιάζει ότι η επιγραφή αναγνώστηκε λανθασμένα από τον Παπαγεωργίου και αυτό οδήγησε και σε λανθασμένη αναφορά από τον Ταφραλί.
Πάντως, δεν γίνεται καμία αναφορά στο 1917. Ο υπόγειος ναός «ανευρέθη» το 1924-25 ενώ προηγουμένως «είχεν ανακαλυφθεί κατασχωθέν και πάλιν μετά ταύτα» το 1888. Και η αλήθεια είναι ότι η περιγραφή του δεν ταιριάζει με αυτή στα δημοσιεύματα της Μακεδονίας.
Πηγαίνουμε παραπίσω, λοιπόν, στις 10 Δεκεμβρίου 1888, και διαβάζουμε το τεράστιο άρθρο στο φύλλο 1294 του Φάρου της Μακεδονίας: ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ. H νέα εκκλησία Γεωργίου του Πραγαμά.
«Τη 10η [19η;] του παρελθόντος μηνός εργάτης ανασκάπτων εν τη αυλή της παλαιάς οικίας του πολίτου ιατρού κ. Sadok (αγορασθείσης προ έτους παρά του κ. Coen), εν τω ανατολικώ μέρος αυτής μεταξύ της […]οικοδομούμενης νέας οικίας του [….]κειμένου κήπου είδεν αίφνης το έργον αυτού ανακυπτόμενον εις βάθος ενός και ημίσεος μέτρου. […] έδειξεν υπόγειον κενόν εις ό καταβάς ο [κτήτωρ;;] έστι προ της εισόδου ολόκληρου θολωτού οικοδομήματος εκτεταμένου προς ανατολάς.
Την ανακάλυψιν η ταχύπτερος φήμη, μνήμων του έργου αυτής, διέδωσεν αμέσως ανά την πόλιν, μικροί δε και μεγάλοι, ολίγοι ιδόντες περισσότεροι δε μη ιδόντες, διηγούνται, ως εικός, πολλά και περίεργα εν ω ο εξακολουθών καθαρισμός των χωμάτων εξέφαινεν ολίγον κατ’ ολίγον καθαρωτέρα την μυστηριώδη κατακόμβην. Ήτο παλαιά εκκλησία», γράφει ο Π. Παπαγεωργίου.
Ο ίδιος κατέβηκε πολλές φορές, έμεινε πολλές ώρες και την εξέτασε. Είναι των πρώτων αιώνων του χριστιανισμού, σπουδαιότατη αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά. Το πάνω μέρος είναι πλίνθινο, το ακόμα καταχωμένο είναι από μάρμαρο και πέτρα. Κατεβαίνεις 17 σκαλιά και βρίσκεσαι στο πρώτο μέρος, την είσοδο. Δίνει διαστάσεις, σώζεται -λέει- ο δεξιός παραστάτης της πύλης, όχι όμως ο (μαρμάρινος ίσως) κίων. Το κέντρο είναι τετράγωνο με 4 τόξα που υποβαστάζουν θόλο σε ύψος που το κέντρο του φτάνει τα 3,5 μέτρα από το έδαφος. Παντού υπάρχουν ψηφιδωτά πάνω από παλαιότερες τοιχογραφίες των οποίων ίχνη είδε. Δίνει λεπτομέρειες για τα ψηφιδωτά και «διαβάζει» μερικά, μεταξύ των οποίων το όνομα, και συνεχίζει με την περιγραφή του κτίσματος: Κατά μήκος της αριστερής πλευράς έχει στενή στοά που συγκοινωνεί με δυο μικρές πύλες με την εκκλησία. Απέναντι από τη μία πύλη βρίσκεται και άλλο θολωτό προσάρτημα με πλίνθινη δεξαμενή στο κέντρο. Και μάλλον κι άλλο ένα δυτικά. Οι επιγραφές δεν δίνουν χρονολογία, συγκρίνει όμως τις πλίνθους με αυτές από το «μέγα κυκλικόν οικοδόμημα» (δηλαδή τη Ροτόντα) και καταλήγει ότι είναι ίδιες άρα πρόκειται για κτίσμα του 3ου αιώνα.
Ένα είναι σίγουρο, λέει ο Παπαγεωργίου. Πρόκειται για ιδιωτική εκκλησία πλουσίου -του Γεωργίου Πραγαμά.
Και συνεχίζει προσφέροντας ένα πρόσθετο στοιχείο ως απόδειξη ότι ήταν ιδιωτική εκκλησία: To μαρτυρεί και το τουρκικό τέμενος (μεχτσίτ) που συνεχίζει δυτικά την οικία του κ. Σαντόκ. Αρχαιοπρεπές εξωτερικά, κίνησε την περιέργεια του Παπαγεωργίου ο οποίος μπήκε και βρέθηκε μπροστά σε μια έκπληξη: σαν να ανασκάφηκε από θαύμα η διπλανή εκκλησία. Ίδια διάταξη, σχήμα, διαστάσεις. Ίδιες πλίνθοι πάνω, πέτρες και μάρμαρα κάτω. Ψηφιδωτά δεν φαίνονται -αν υπήρχαν τα κάλυψε ο σοβάς. Αλλά στη δυτική είσοδος σώζεται μαρμάρινη πύλη. Οι νέοι ιδιοκτήτες «έστριψαν» ελαφρά το υψηλότερο κομμάτι του εδάφους προς τον νότο [προφανώς για να έχει τον προσανατολισμό που απαιτεί η λατρεία τους].
Ο Παπαγεωργίου αυτόματα συμπεραίνει ότι πρόκειται για δεύτερη εκκλησία. Αν δεν ήταν ιδιωτικές, τι κάνουν δύο δημόσιες τόσο κοντά; Έμαθε, γράφει, ότι στη συνοικία αυτή, το Μπαλάτ, βρήκαν και άλλοτε λείψανα αρχαίων και μεγάλων κτιρίων -κυρίως μάρμαρα. Και τώρα ακόμα, απέναντι από την εδώ μαρμάρινη πύλη του Μεχτσίτ βρίσκονται δυο κίονες: ένας όρθιος, ο άλλος πεσμένος. Και αυτό ακόμα το όνομα «Μπαλάτ» δεν μαρτυρεί ότι εκεί άλλοτε υψώνονταν παλάτια μεγιστάνων και κομψά προσκυνητάρια στις αυλές τους;
Ο Π. δεν αναρωτιέται πώς βρέθηκε καταχωμένη η εκκλησία. Τόσα και τόσα έπαθε το έδαφος της Θεσ/νίκης με το πέρασμα των αιώνων. Αλλά μήπως ο υπόκωφος ήχος κάτω από την επιγραφή του Πραγαμά κρύβει τον τάφο του;
Τελειώνει ευχαριστώντας ξανά δημόσια τον κ. Sadok και εκφράζοντας την ευχή του να ανασκαφεί πλήρως ο χώρος που ποιος ξέρει τι άλλες εκπλήξεις επιφυλάσσει. Αλλά και χωρίς εκπλήξεις, είναι μεγάλη τιμή να διατηρηθεί επιμελώς η αρχαιότερη απ’ όλες τις γνωστές εκκλησίες της πόλης μας.
Ολόκληρο το -αρκετά δυσανάγνωστο- φύλλο της εφημερίδας βρίσκεται εδώ: https://digital.lib.auth.gr/record/24475/files/arc-2005-4921.pdf
Ας προσπαθήσουμε να συνοψίσουμε τι έχουμε στην περιοχή:
Α) τον μικρό ναό του Σέργιου Πραγαμά, φτιαγμένο σε τμήμα ρωμαϊκού λουτρού και υπαρκτό ακόμα στην νυν Μπαλταδώρου 8, άλλοτε στο Oικοδομικό Τετράγωνο 258, ανατολικά της οικίας του γιατρού Sadok. Το σπίτι αυτό λογικά ταυτίζεται με τη μεγαλύτερη ιδιοκτησία του «258» που είδαμε και στην ανάρτηση για την Balat. Ο γιατρός αναφέρεται και στην λίστα διπλωματούχων γιατρών της πόλης σε δημοσίευση του 1910 (ολόκληρη εδώ https://archive.saloni.ca/669). Το σπίτι μάλλον είναι αυτό στην βορειοδυτική γωνία Φιλίππου με Χαμζά Μπέη.
Β) Λίγο δυτικότερα, έχουμε ένα τέμενος. Ο Παπαγεωργίου περιγράφει τα χαρακτηριστικά του ως ίδια με του ναού του Πραγαμά και το θεωρεί και αυτό παλιά ιδιωτική εκκλησία Γράφει ότι έχει ακόμα μαρμάρινη πύλη στην δυτική είσοδο και απέναντί της δυο μεγάλους κίονες (έναν όρθιο και έναν πεσμένο).
Εάν είναι έτσι, και εφόσον ο ναός του Πραγαμά είναι τμήμα ρωμαϊκού λουτρού [Ξυγγόπουλος], υποθέτουμε ότι το τέμενος αποτελούσε κι αυτό μέρος του ίδιου ρωμαϊκού συγκροτήματος.
Ο Π. δεν αναφέρει όνομα για το «Μεχτσίτ». Είδαμε στα κτηματολογικά στοιχεία ότι τέμενος περιλαμβάνεται στο 259/15, δυτικά της Χαμζά Μπέη. Καθώς στην Επιχειρηματικότητα τ. 2β δεν παρατίθεται αναλυτικό διάγραμμα του τετραγώνου, δεν ξέρουμε αν το 259/15 βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του, όπως θα έπρεπε για να αποτελεί «συνέχεια» της οικίας Σαδώκ. Επίσης το τέμενος δεν αναφέρεται στην λίστα της Μουφτείας για τα «αποτεφρωθέντα κοινοτικά ιδρύματα» [Δημητριάδης, σελ. 474]. Από τις φωτογραφίες της περιοχής λογικά δεν πρέπει να σώθηκε, οπότε ίσως δεν ήταν σε λειτουργία πια.
Εύλογο ερώτημα: τι απέγινε η μαρμάρινη πύλη και οι κίονες που είδε ο Παπαγεωργίου το 1888;
Επίσης όμως εύλογα αναρωτιόμαστε γιατί ο Π. αναφέρει το τέμενος σαν να βρίσκεται σε συνέχεια της οικίας Σαδώκ και όχι στην απέναντι πλευρά του δρόμου. Μήπως στα 1888 δεν είχε ανοίξει ο δρόμος; Όπως είδαμε, ένα κομμάτι του άνοιξε μετά τον Αύγουστο του 1899.
Γ) Την «νέα» εκκλησία που αποκαλύφθηκε μετά τη φωτιά του ’17. Ο βόρειος τοίχος της, δηλαδή, με μια στήλη στη δυτική του πλευρά, που φέρει επάνω κιονόκρανο και έχει μια τοιχογραφία (του Αρχάγγελου Μιχαήλ, γράφουν). «Επί της Βενιζέλου», αλλά αυτό, όταν η περιοχή έχει ισοπεδωθεί μπορεί να σημαίνει και λίγο παραμέσα. Ακριβή θέση του τυπογραφείου δεν ξέρουμε. Επίσης η αναφορά για παλιότερη ύπαρξη τεκέ περιπλέκει τα πράγματα. Ο Δημητριάδης δεν γράφει πουθενά για τεκέ στο 258 -εκτός αν εκεί οφείλεται το σχετικό μπλέξιμο στην αναφορά του για το τέμενος που άλλοτε το βάζει δυτικά της Χαμζά Μπέη κι άλλοτε ανάμεσα Βενιζέλου και Χαμζά. Όπως και να ‘χει, ενώ τα ευρήματα φαίνεται ότι στην αρχή φυλάσσονταν, δεν μπόρεσα να βρω κάτι για τη συνέχεια. Μπορεί να έχουν σωθεί, να μεταφέρθηκαν και να δημοσιεύτηκαν κάπου…
Στο ίδιο παλιό οικοδομικό τετράγωνο «ανήκει» και το απόσπασμα του Μ. Χαραλάμπους με τις παιδικές υπόγειες εξορμήσεις του Επαμεινώνδα Στυλιανίδη. Ένα μπλέξιμο με τα νούμερα υπάρχει, και μόνο ο ίδιος ο κύριος Στυλιανίδης θα μπορούσε να το ξεκαθαρίσει με σιγουριά, αλλά νομίζω ότι εφόσον το 8 έτσι κι αλλιώς «δεν κείται στην βόρεια πλευρά της οδού», μάλλον μιλάει για κάποια από τις στοές που αναφέρει και ο Παπαγεωργίου στην περιγραφή του Πραγαμά -και τίποτα δεν αποκλείει να είναι κάποια συνέχεια του σκεπαστού ρωμαϊκού αγωγού.
Τέλος, λες και δεν είχαμε ήδη άπειρα πράγματα σε μια τόσο μικρή περιοχή, προστίθεται και μια απορία που μου δημιουργήθηκε με αφορμή την αναφορά του Ξυγγόπουλου στον Ταφραλί. Πράγματι, ο Ταφραλί γράφει για τον ναό του «Γεωργίου» Πραγαμά (σελ. 182). Ακριβώς από κάτω όμως γράφει: 15. Πολύ κοντά σ’ αυτή την εκκλησία ανακαλύφθηκε επίσης ένα μικρό παρεκκλήσι χτισμένο από κάποιον ‘ Ιωάννη Κομνηνό’». Στην υποσημείωση 3 λέει ότι απ’ όσο ξέρει, ο Παπαγεωργίου δεν είχε ακόμα δημοσιεύσει τα σχετικά.
Κάθε παραπάνω πληροφορία, δεκτή με ευγνωμοσύνη!